Een indrukwekkende verzameling

Vasili Semjonovitsj Grossman (Berditsjev, 12 december 1905) werd geboren in een Joods gezin en groeide op zonder joodse opvoeding. In 1917-1918 onderbrak hij zijn schoolperiode en steunde als jonge jongen al actief de Russische revolutie. Hij had een carrière als mijningenieur en ontwikkelde zich tot schrijver. In 1941 werd hij oorlogscorrespondent van het Rode Leger, voor de legerkrant De Rode Ster, en rapporteerde hij over de gevechten aan het Oostfront.
Na de oorlog werd zijn vertrouwen in het Sovjet-regime zwaar op de proef gesteld door de vervolging van de Sovjet-joden door Stalin. Zijn kritische houding in deze kwestie leidde ook na Stalins dood tot tegenwerking van het Sovjet-regime en Grossman kreeg nog maar mondjesmaat werk en artikelen gepubliceerd.
Grossman stierf op 14 september 1964, op 58-jarige leeftijd, aan maagkanker. Hij werd begraven op de Troyekurovskoye-begraafplaats aan de rand van Moskou.

“Een klein leven” is een verzameling korte verhalen, journalistiek werk en bevat twee brieven aan zijn moeder die hij op haar negende en twintigste sterfdag heeft geschreven. “Een klein leven” is een goed beginpunt als je nog nooit iets van hem hebt gelezen, maar ook als je (zoals ik) al bekend bent met zijn magnum opus “Leven & Lot”.
De korte verhalen gaan over de gewone mensen die ondanks honger, eenzaamheid, ziekte of dreigende angst zo goed mogelijk proberen verder te leven. Het verhaal van “Een klein leven”, “De oude onderwijzer” en “De weg” vond ik heel verschillend, maar alle drie erg mooi. Vanaf de eerste zin zat ik in de verhalen die overwegend lieflijk beginnen, met veel oog voor detail. “De weg” is een van de twee verhalen in het boek die niet over mensen gaat, maar over een dier. In dit geval het muildier Giu, die woont op het Apenijns schiereiland.

Het essay “De hel van Treblinka”, dat Grossman in september 1944 schreef nadat Het Rode Leger Treblinka had bereikt in augustus 1944, heeft enorm veel indruk op mij gemaakt. Grossman schreef als een van de eerste over de verschrikkingen van dit concentratiekamp. Hij heeft hiervoor gesproken met voormalig gevangenen van Treblinka die waren ontsnapt tijdens de opstand van augustus 1943, met Poolse omwonenden en hij was aanwezig toen de Sovjetofficieren getuigenverklaringen afnamen van de gevangengenomen voormalige Wachmänner. Dit essay is gebruikt bij het Neurenbergproces.
Wat er in Treblinka is gebeurd blijft moeilijk te begrijpen en voor te stellen. De nazi’s berekenden precies hoe ze in zo’n kort mogelijke tijd, zoveel mogelijk Joden efficiënt konden ombrengen. Slachtoffers werden voor de gek gehouden zodat er geen paniek uitbrak en alles ordelijk verliep. Grossman schrijft dat er soms werd afgeweken van deze doelmatigheid door bijvoorbeeld Joseph Sepp Hirtreiter en commandant Kurz Franz, ter vermaak van het kamppersoneel. De sadistische spelletjes die hij beschrijft maakten mij misselijk en zorgden ervoor dat ik geregeld moest stoppen met lezen. Deze hartverscheurende beschrijvingen van Grossman staan, ondanks het ontbreken van beelden, op mijn netvlies gebrand. Grossman eindigt “De hel van Treblinka” met de wijze woorden:

“Oorlogen als deze zijn iets verschrikkelijks. De Duitsers hebben een ontzaglijke hoeveelheid onschuldig bloed vergoten. Maar het volstaat niet meer om alleen over de Duitse verantwoordelijkheid voor het gebeurde te spreken. Nu zou het moeten gaan over de verantwoordelijkheid van alle volken en alle burgers ter wereld voor de toekomst.
Ieder mens is het tegenwoordig verplicht tegenover zijn geweten, tegenover zijn zoon en zijn moeder, tegenover zijn vaderland en de mensheid, om al zijn zielskracht en verstand te wijden aan het beantwoorden van de vraag wat het racisme heeft doen ontstaan, en wat er nodig is opdat het nazisme nooit opnieuw opkomt, aan deze of gene zijde van de oceaan, nooit meer – tot in de eeuwen der eeuwigheid.......... We moeten onthouden dat het racisme en het fascisme niet alleen verbitterd en vernederd uit deze oorlog zullen komen, maar ook met zoete herinneringen aan hoe gemakkelijk uitvoerbaar de massamoord was.
Dat is wat iedereen die hart heeft voor de eer, de vrijheid en het leven van alle volken en de hele mensheid zich consequent, dagelijks in herinnering moet roepen.”

Het boek bevat twee brieven die Grossman schreef aan zijn moeder Jekaterina Saveljevna, op haar negende en twintigste sterfdag. Aan haar heeft hij ook het boek “Leven & Lot” opgedragen. Jekaterina Saveljevna stierf in 1941 in het Joodse getto van het dorp Berdytsjiv tijdens een massa-executie door de Duitsers. Grossman heeft zich altijd afgevraagd of hij meer voor haar had kunnen doen. Hij heeft zich hier zijn leven lang schuldig over gevoeld.

Het hoofdstuk “Eeuwige rust” is een geweldige bespiegeling over de begraafplaatsen en de relatie tussen de doden en de levenden. Zoals:

“Inscripties zijn gemaakt om gelezen te worden. De informatie is bestemd voor voorbijgangers.
Een jammerklacht weerklinkt over de begraafplaats; het is een weduwe die haar man beweent. Waarom zo luidkeels? De overledene hoort haar immers niet. En zielenleed hoeft niet uitgeschreeuwd te worden met het stemgeluid van een zanger op het podium. Maar de weduwe weet waarom ze schreeuwt: het zijn de voorbijgangers die haar moeten horen, die ze aanroept en op de hoogte brengt.”

Nu ik twee boeken van Vasili Grossman heb gelezen kan ik niet anders dan concluderen dat Grossman een schrijver is van uitzonderlijke klasse. Ik ben blij dat ik nog niet alles van hem heb gelezen. Gelukkig verschijnt later dit jaar “Stalingrad”, opnieuw een dik boek waar ik mij op verheug.