Gedateerde maar nog altijd intrigerende sciencefiction

Elektrische dromen is een bundel met tien verhalen van Philip K. Dick waarop de tien (stand-alone) afleveringen van de Amazon Prime serie Electric Dreams zijn gebaseerd. Ieder verhaal wordt ingeleid door een producent of een scenarioschrijver die aan de serie heeft meegewerkt (onder andere Ronald D. Moore, David Farr en Jessica Mecklenburg).  

Philip K. Dick is één van de klassieke auteurs die de sciencefiction blijvend beïnvloed hebben. Niet alleen vanwege zijn verhalen, maar ook vanwege de films die erop gebaseerd zijn (Blade Runner, Total Recall, Minority Report). Hij publiceerde zijn eerste verhalen in de jaren vijftig, en was een van de eerste sciencefictionschrijvers die de natuurkundige en technologische toelichtingen liet vallen om zich te concentreren op het vertellen van een spannend verhaal. Hij geeft geen verklaring voor zijn buitenaardse wezens, mensetende monsters of zelfreplicerende machines – ze bestaan eenvoudig.  

Veel van Dicks werk – waaronder de meeste verhalen in Elektrische dromen – ligt tegen de horror aan. Hij kiest het perspectief van gewone mensen (geen wetenschappers, wereldleiders of supersoldaten) wier wereld onverwacht op zijn kop wordt gezet of die proberen te ontsnappen aan een samenleving of situatie die hen alle autonomie ontneemt. Angst, wanhoop en machteloosheid zijn terugkerende thema’s, net als de vraag wat echt is en wat niet, wat de aard van onze realiteit is en in hoeverre we onze zintuigen en ons geheugen kunnen vertrouwen. Zijn karakters verlangen naar een klein beetje controle over hun eigen lot, maar krijgen dat zelden.   

De verhalen in Elektrische dromen zijn allemaal sciencefictionverhalen. Dick schreef echter ook meer magisch/religieus geïnspireerde verhalen (die misschien wat minder bekend zijn dan zijn sciencefiction). Oorlogen, buitenaardse indringers, atoomwapens en op hol geslagen technologie vernietigen de wereld regelmatig bij Dick, maar God en Zijn engelen dragen ook hun steentje bij. Elektrische dromen is dus geen overzicht van Dicks hele oeuvre, alleen van zijn sciencefictionwerk.

Je kunt je afvragen in hoeverre sciencefiction (zelfs klassieke sciencefiction) van een halve eeuw geleden nog relevant is. Sciencefiction veroudert snel, en niet alleen vanwege technologische ontwikkelingen. Sciencefiction beschrijft de (mogelijke) toekomst, maar reflecteert ook de angsten, de verwachtingen, de hoop en de problemen van de samenleving waarin de auteur werkt. Daarnaast is het onvermijdelijk dat een auteur als Dick nu wat gedateerd overkomt omdat zoveel schrijvers hem bewust of onbewust geïmiteerd hebben.  

Er zijn beslist punten waar Dick ingehaald is door nieuwe generaties schrijvers. Zijn karakters zijn vaak dun vergeleken met wat nu gebruikelijk is; zijn verhalen zijn sterk idee- en plotgedreven. En de ideale samenleving waar Dicks karakters naar verlangen of die ze dreigen te verliezen is die van een WASP uit de jaren vijftig. Mensen voor wie die samenleving minder idyllisch was, komen niet aan bod. Vrouwen, bijvoorbeeld, zijn echtgenotes, moeders, assistentes – onderdeel van datgene waar de mannelijke hoofdpersonen naar streven of wat ze dreigen te verliezen, geen karakters met eigen dromen en verlangens. Maar één van de verhalen in Elektrische dromen heeft een vrouwelijke hoofdpersoon, en haar grote probleem is een kil en kinderloos huwelijk, iets waar ze buitengewoon passief over is.
Aan de andere kant, de verhalen in Elektrische dromen zijn nog steeds meeslepend. Dick weet hoe hij spanning moet opwekken. De manier waarop hij de realiteit verstoort en zijn karakters opjaagt en uit hun evenwicht houdt is nog steeds heel effectief. Zijn thema’s (en dan met name de fragiliteit van onze realiteit is) resoneren nog steeds. En hoewel hij op sommige punten verouderd is, is veel van wat er in zijn verhalen gebeurt nog actueel. De angst dat je de enige bent die de ongeschreven regels van je wereld niet kent – en dat die regels van de ene op de andere dag kunnen veranderen – is van alle tijden. De commercialisering van de (angst voor) oorlog, een te grote afhankelijkheid van technologie, de manier waarop iemand die je dacht te kennen plotseling radicaal van persoonlijkheid kan veranderen, het is allemaal nog actueel.  

Philip K. Dick was een man van zijn tijd, en op sommige punten is zijn wereldbeeld erg gedateerd. Maar hij begreep angst, en wist hoe hij die bij zijn lezers moest oproepen. Dat alleen al maakt hem het lezen waard.