Een gemengde bundel

Ik lees in je recensie: "Tijdreizigers met goed (of minder goed) advies, opstandige robots en per ongeluk in een andere dimensie belanden zijn al zo vaak gebruikt dat het moeilijk is er nog iets nieuws mee te doen (een Japanse setting verandert daar niets aan)." Ja, dat zijn dingen die al veel zijn gebruikt. Zo is een pistool of een mes ook al ontzettend vaak gebruikt in een thriller, toch vindt niemand dat het een probleem is dat er niets nieuws mee wordt gedaan. Het zijn in mijn beleving verhalen die de instrumenten van het genre (robots, tijdmachines, andere dimensies en dergelijke) gebruiken om een ànder verhaal te vertellen, zoals de thriller veel meer vertelt dan alleen hoe dat ding gefunctioneerd heeft. Zo gaat voor mij het verhaal van Max Moragie over de onpersoonlijkheid in de zorg gaat en het verhaal dat zich in Japan afspeelt over overbevolking. Dat hoeven geen genreverhalen te zijn (ze zouden in "literatuur" niet misstaan en dan was niemand over die dingen gevallen), maar door dingen uit het genre te gebruiken kan het dus in een genrebundel worden opgenomen.

Ik ben het helemaal eens met Jack Schlimazlnik: het geeft geen pas om op deze manier dit boek te recenseren. Een gemakzuchtige recensie, die de verhalen in deze bundel en daarmee de auteurs onrecht doet en die erop uit lijkt te zijn om eruditie van de recensent te veinzen. Het is niet de eerste keer dat een "Hebban-recensent" domheden uitkraamt over boeken bovendien. Ik ben niet onder de indruk van het niveau van de recensenten op dit medium.

artikel, gepubliceerd in "Fantastische Vertellingen" nr. 40 (sic): Recensie gerecenseerd (Paul van Leeuwenkamp) Sarah de Waard recenseerde Ganymedes 16, de in augustus verschenen jaarlijkse verzamelbundel van Stichting Fantastische Vertellingen. Natuurlijk is er bij recenseren altijd het spanningsveld tussen objectiviteit en subjectiviteit, maar om-dat de recensie van Sarah wordt gepresenteerd als een “Hebban recensie”, hetgeen de pretentie heeft een soort van keurmerk te zijn, heeft hij de uitstraling van een objectief eindoordeel. Dat mag het niet zijn. Door haar schrijfvaardigheid en haar kennis van en liefde voor de fantastische literatuur wordt het wat verborgen, maar bij nadere beschouwing blijkt dat Sarah slechts een aantal subjectieve oordelen als objectief presenteert, zonder die oordelen te onderbouwen zoals van een deskundige verwacht mag worden. Het begint al meteen: “De bundel heeft niet echt een overkoepelend thema of een rode lijn, behalve dat het allemaal genre-verhalen zijn. Dat is een vrij zwak verband…” Door als eerste te wijzen op wat de bundel niet heeft en vervolgens het woord “zwak” te gebruiken, zet Sarah meteen een negatieve toon. Die toon wordt door de volgende opmerking versterkt, want ook al wordt daar een “voordeel” genoemd, veel méér dan “iets van hun gading” zullen de liefhebbers blijkbaar niet vinden. Iets is niet zo veel. De verwoording laat lezen dat Sarah de voorkeur heeft voor een bundel met wel “een overkoepelend thema of een rode lijn”, maar dat maakt ze niet expliciet, hetgeen ze wel zou moeten doen, vooral ook omdat het juist het uitgangspunt van Ganymedes is om een zo breed en divers mogelijk beeld van het Nederlandstalige fantastische verhaal te geven. Ook al wordt dat in de inleiding niet expliciet vermeld, het had Sarah toch wel duidelijk mogen zijn, en de aanduiding “jaarboek” had haar in ieder geval toch aan het denken moeten zetten. Wellicht heeft ze over dat begrip heen gelezen. Dat is jammer, want juist het bespreken van zo’n spaarzame verzamelbundel gaf haar de mogelijkheid een deskundig oordeel te geven over het verschijnsel. De deskundige had op die doelstelling moeten wijzen; had daar, onderbouwd, vraagtekens bij kunnen zetten, maar het wel als uitgangspunt moeten nemen. De deskundige had er op gewezen dat er meer Nederlanders dan Vlamingen zijn opgenomen, meer mannen dan vrouwen. De deskundige had het over de verschillende vormen van fantastische literatuur gehad, over sciencefiction, verschillende vormen van fantasy en horror. Die had er op gewezen dat in de Engelstalige fantastische literatuur veel sciencefiction- en fantasygedichten worden gepubliceerd en dat in het Nederlandse taalgebied alleen Ganymedes die mogelijkheid signaleert. De deskundige was het opgevallen dat wat in de boekhandel het meest gangbaar is als fantasy in Ganymedes ontbreekt: geen grijsbebaarde tove-naars, dwergen of draken. Zijn de Nederlandstalige auteurs daar niet in geïnteresseerd? Sarah laat het bijna allemaal liggen. De onderverdeling van de fantastische literatuur in genres en subgenres is moeilijk, maar juist de deskundige recensent moet daar toch enig zicht op hebben en er zorgvuldig mee om-gaan. Dat doet Sarah niet. Vanaf de allereerste regel is de afbakening warrig. Ganymedes is een “verhalenbundel met sciencefiction- en fantasyverhalen en poëzie”? Afgezien van de ongelijkwaardige onderverdeling – je zet of verhalen en gedichten tegenover elkaar, of proza en poëzie – vraag je je af of het nog wel een verhalenbundel is, met die poëzie. En waarom bij de verhalen een genreaanduiding en niet bij de poëzie? Heeft Sarah niet gezien dat het sciencefiction- en fantasygedichten zijn? Heeft ze de gedichten überhaupt wel gelezen? Ook wanneer ik de gedichten buiten beschouwing laat, blijft het warrig. Ganymedes 16 bevat volgens Sarah “science-fiction- en fantasyverhalen”. In het volgende stukje wordt op het zwakke verband gewezen, “omdat het sciencefiction-, fantasy- en horrorgenre zo breed is”. Hup, de horror er bij. Daarna wordt gesteld dat de “sciencefiction- en fantasyliefhebbers” wel iets van hun gading zullen vinden. Hup, de horror er weer uit. En even later is het “Er zitten maatschappijkritische verhalen tussen, surrealistische/magisch realistische, persoonlijke ontdekkingstochten, en een paar griezelverhalen.” Is het nu, met die griezelverhalen, hup, de horror er weer bij? En zijn zowel de fantasyverhalen als de sciencefictionverhalen maatschappijkritisch? Zijn er magisch realistische sciencefiction-verhalen én magisch realistische fantasyverhalen? Of bedoelt Sarah hier dat er helemaal geen sciencefiction- en fantasyverhalen in de bundel staan, maar dat het “maatschappijkritische verhalen tussen, surrealistische/magisch realistische, per-soonlijke ontdekkingstochten, en een paar griezelverhalen” zijn? – beschouwing met een negatieve toon – Na de ‘plaatsbepaling’ gaat Sarah in op de kwaliteit van de verhalen, waarbij ze stelt: “Korte verhalen zijn een goede plek om risico’s te nemen en te experimenteren, en daarom is het jammer dat met name een deel van de sciencefiction vrij traditioneel is.” Door het gebruik van dat woord “jammer” houdt ze de negatieve toon van haar beschouwing in stand, en dat is natuurlijk jammer. Daarbij komt ook nog dat het een onduidelijke en wat onhandig geformuleerde bewering is. Waar denkt Sarah aan bij risico’s en experimenten? Als ze dat duidelijk had gemaakt, had ze wellicht auteurs geïnspireerd om dat te doen en dan waren in een volgende uitgave van Ganymedes misschien ook dat soort verhalen opgenomen. Ze stelt dat “met name een deel van de sciencefiction vrij traditioneel is”. Daarmee impliceert ze dat het ook geldt voor het andere deel van de sciencefiction en voor de fantasy. Daarin spreekt ze zich later trouwens weer tegen, wanneer ze over de fantasy-verhalen meldt dat “verschillende auteurs experimenteren met de vertelvorm of met karakterontwikkeling”. – ...met name, maar niet met name... – Het “met name” genoemde deel (dat niet met name wordt genoemd!) blijkt drie verhalen te betreffen (van de 20!), waarbij ik het oordeel over een van de drie nog discutabel vind. De kritiek van Sarah lijkt zich vooral te richten op de thema’s/ideeën die de auteur heeft gekozen, want ze oordeelt: “al zo vaak gebruikt dat het moeilijk is er nog iets nieuws mee te doen”. Hierin weerklinkt, al dan niet zo bedoeld en in ieder geval weer niet expliciet gemaakt, de achterhaalde opvatting dat sciencefiction nieuwe thema’s en ideeën moet brengen, dat het een ideeënliteratuur zou moeten zijn, de opvatting die in de jaren zestig van de vorige eeuw de aandacht trok, maar die uiteindelijk het genre het imago gaf van slecht geschreven. Iets nieuws? Natuurlijk is het prachtig en opwindend wanneer een auteur daarin slaagt, maar omdat alles al vele malen is gedaan, mag dat niet de eerste eis zijn. Het nieuwe dat je mag vragen is de eigen toon en invalshoek van de auteur! Als het maar goed geschreven is. Uiteraard kun je van mening zijn dat een auteur daarin tekort schiet, maar verstop je oordeel dan niet achter begrippen als “traditioneel” en “iets nieuws”. – ‘traditioneel’ en ‘iets nieuws’ – Tot slot gaat Sarah wat nader in op een paar verhalen. Over een paar is ze positief, en daarover kan ik alleen maar zeggen: ze heeft helemaal gelijk. Op een aantal heeft ze kritiek, maar omdat het haar persoonlijke mening is, lijkt het mij goed om daar een andere persoonlijke mening tegenover te stellen. Over het “verhaal” van Robbert Jan Swiers oordeelt Sarah “weinig meer [...] dan een passieve samenvatting van het verleden van de hoofdpersoon”. Wat is daar mis mee? Het is een kort verhaal, of eigenlijk meer een vertelling. Het aardige is dat het een heel andere toon heeft dan de andere verhalen in de bundel. Op het verhaal van Oxana Langbeen is de kritiek: “En in Commissaris Omer en de Uquoonse doden [...] probeert de auteur de achtergrondinformatie uit drie romans in een kort verhaal te verwerken.” Geweldig toch? Eindelijk een auteur die een paar ideetje niet opblaast tot een trilogie van vijftienhonderd pagina’s. Sarah stelt ook: “dat leidt tot veel samenvattingen, veel perspectiefwisselingen, veel uitleg en veel onduidelijkheid.” Nee hoor, het leidt juist tot veel dynamiek, rijkdom, leesavontuur. – feitelijke onjuistheden – Tot slot een reactie op het oordeel over mijn eigen verhaaltje In de zorg, omdat het hierbij verder gaat dan de ene mening tegenover de andere. Hier gaat het over feitelijke onjuistheden. Sarah vergelijkt In de zorg met het verhaal van Max Moragie omdat beide “de zorg voor ouderen/zieken/gehandicapten bekritiseren”. Het roept de vraag op of dat wel een criterium is: twee verhalen vergelijken. Net zoiets als het vergelijken van een trage Nederlandstalige ballade over een verloren liefde met een doom metal-nummer over hetzelfde onderwerp. Maar goed, de vergelijking van Sarah leidt tot het volgende oordeel: “In het eerste verhaal [Moragie, PvL] is de kritiek effectief verwerkt in de gebeurtenissen, terwijl het tweede verhaal [van Leeuwenkamp, PvL] een satirisch bedoelde brief is waar het er veel te dik bovenop ligt.” Feitelijke onjuistheid: Sarah noemt het een “brief”. Dat is het niet, het is een gesprek, zoals in de subtitel (“of: Gesprek…”) expliciet is gemaakt. Feitelijke onjuistheid: Sarah stelt dat het twee gelijkwaardige teksten zijn, die als verhaal vergeleken kunnen worden. Dat is niet het geval. Het verhaal van MaxMoragie is 22 bladzijden lang, In de zorg beslaat minder dan één pagina. Feitelijke onjuistheid: Sarah stelt dat het “satirisch bedoeld” is, en daarmee lijkt ze niet het hekelende, maatschap-pijkritische aspect van de satire te bedoelen, want dat ligt er volgens Sarah te dik bovenop, maar het humoristische. Het is niet grappig, en ook niet grappig bedoeld. Het is slechts de illustratie van het basisprincipe van sciencefiction, namelijk het extrapoleren van ontdekkingen of ontwikkelingen naar de toekomst. Wanneer ik alles bij elkaar optel, kom ik tot de conclusie dat Sarah de Waard een talentvolle schrijfster is, maar dat zij niet in staat lijkt zich boven haar eigen verhaalopvattngen te verheffen en van daaruit met een breder, helder onderbouwde beschrijving in ieder geval een poging tot objectiviteit te doen. Mijns inziens hoort een Nederlandse recensent de Nederlandstalige fantastische literatuur zo positief mogelijk te benaderen en zo wervend mogelijk te bespreken. Je moet natuurlijk wel eerlijk blijven, maar door het betoog net iets anders op te bouwen en accenten net iets anders te leggen, kun je met een andere toon hetzelfde zeggen. Sarah heeft de schrijfvaardigheid daarvoor, maar heeft er blijkbaar voor gekozen dat niet te doen. Verder concludeer ik ook dat Hebban de ambitie van keurmerk nog niet altijd kan waarmaken.

Ik vind dit wel interessant. Een clash of writers. Hoe schrijvers in de pen klimmen als er kritiek is op hun schrijfsels. Het stuk van Paul zit vol goede suggesties. Ik vraag mij af of Sarah hier iets mee zal doen, dat zij groeit in het schrijven van recensies. Ik zie geregeld recensies van haar en ik had geen moeite met deze. Ik wist precies wat zij bedoelde. Het was niet haar bundel met SF&F&H verhalen, dus juist interessant voor mij. En ik merk dat ik juist tegenovergesteld leuk vind wat Sarah niet leuk vind, dus voor mij is zij een goede leidraad (ken je recensenten, dan weet je welke boeken interessant voor je zijn, dat wist ik al uit de tijd van Holland-SF).

In theorie zou het irrelevant moeten zijn wat de persoonlijke voorkeur van een officiële recensent is. Dat kan hooguit als een voetnoot worden opgenomen. Bij een officiële recensie hoort een tamelijk objectieve beschrijving met een literaire benaderingswijze, niet een uitwijding van de stelling "ik vond het boek niet leuk".

Jack, ik ben het met je eens dat een recensie verder moet gaan dan ‘ik vond het niet leuk’, maar literatuur blijft kunst en dus subjectief. Er is geen formule die leidt tot een objectief eindoordeel. Wat houdt “tamelijk objectief” dan in? Zou je wellicht kunnen stellen dat wanneer een recensent een tamelijk objectieve beschrijving kan geven, het boek hem niet zo heel erg geraakt heeft en dus niet zo interessant is? Ik denk dat de kunst – en het interessante – van recenseren is: je eigen subjectieve oordeel onderbouwen. Dat lukt de ene keer beter dan de andere keer. Ik ben het dus wel met de prinses eens: ken uw recensenten.