'Wij zijn er even niet' schept ruimte voor nieuwe wegen in het onderwijs

'Wij zijn er even niet' van Hannah Hofman

'Roman over de kunst van het niet doen' is de ondertitel van dit boek, en de stroom van gebeurtenissen waarin het ons meeneemt komt dan ook voort uit niet-doen: een groeiende groep jongeren besluit om niet meer naar school te gaan. Ze noemen het een staking, maar anders dan gebruikelijk stellen ze hierbij geen eisen - ze weten namelijk niet precies wat ze willen, ze weten alleen dat het anders moet.

Ruimte voor iets nieuws
Het schept meteen ruimte dat dit mag: iets niet willen en nog niet weten wat dan wel - en daarbij voel je als lezer hoe we hieraan niet gewend zijn. Zeker in het onderwijs: er zijn leerlijnen en leerdoelen en van tevoren ingevulde lessen; bovenal zijn er veel toetsen. Duidelijkheid over wat er wordt geleerd lijkt in zichzelf een doel te zijn geworden, maar niet in de lessen van Viktor van Meiningen, leraar op het Stedelijk Lyceum te H. in Hannah Hofmans debuut-roman. Hij heeft er klaarblijkelijk plezier in om onduidelijkheid te scheppen met zijn geschiedenislessen waarbij hij de leerlingen uitnodigt om zelf op onderzoek uit te gaan. 'Wat werd er in WOI allemaal geschreven in kranten, tijdschriften, dagboeken - wat voor beeld vormen jullie je daaruit over deze tijd?' En hij gaat nog een stap verder: wat had er ook kunnen gebeuren, bijvoorbeeld toen de Duitse en Engelse soldaten tijdelijk de strijdbijl neerlegden en samen Kerstnacht vierden?
De leerlingen leven op in de bewegingsvrijheid die ontstaat voor hun eigen inbreng. Maar de directeur van de school stuurt de inspectie erop af en besloten wordt dat Viktor niet langer op zijn manier mag lesgeven. Hierop neemt Viktor ontslag. De daarop volgende staking-zonder-eisen die zich snel uitbreidt ontketent grote verwarring, op school, in de media en in de politiek, want als er niets is om tegenin te gaan of een compromis over te sluiten, hoe ga je er dan mee om?

Wu Wei: de kunst van het niet doen
De kern van het boek is dat de strijd niet wordt aangegaan. De leerlingen gaan zelf lessen organiseren over onderwerpen die voor hen van belang zijn. De inhoud van deze lessen wordt niet uitgebreid beschreven; Hannah Hofman geeft het voorbeeld van Wu Wei (chinees voor het Taoïstische concept 'niet-doen') door niet precies te laten zien wat er gebeurt. Hierdoor ga je als lezer zelf nadenken over hoe we nu eigenlijk kunnen leren.
Ook de vorm van het boek biedt een open structuur met een afwisseling in verschillende schrijfvormen, waaronder toneelscènes, Whatsapp-berichten en dagboekfragmenten. Hofman, in een ongedwongen en vloeiende schrijfstijl die de personages direct tot leven wekt, heeft dit alles natuurlijk weten te integreren en laat de lezer vrij om zelf een weg te vinden. Viktors lesmethode wordt zo in het boek zichtbaar: door al die invalshoeken vormt zich op verschillende lagen een steeds completer beeld van wat er aan de hand is.

Vrijheid versus controle
Draden in het weefsel van het verhaal zijn: de beleving van Viktor, dagboekfragmenten van vijftienjarige Aisha die in de staking een voortrekkersrol neemt, appjes tussen Aisha en haar vriend Vincent (tevens Viktors zoon), mediaberichten en toneelscènes in de thuissituatie waar de spanning toeneemt omdat Viktors vrouw Marijke politicus is en bezig aan een opmars richting Den Haag. Zij belichaamt alles waarin de heersende macht zich bedreigd voelt - aan het fundament van onze met zorg opgebouwde samenleving mag niet worden gemorreld. Maar het fundament schudt alsof er een aardbeving gaande is die blijft doortrillen naar andere regionen en dit kan niet zomaar tot bedaren worden gebracht door bevelen van bovenaf als: 'ga allemaal gewoon weer naar school of aan het werk'.

Natuurlijk is het geen toeval dat dit boek in deze tijd verschijnt. Er is een groeiende groep mensen die ertoe neigt om 'niet meer mee te doen' en het samenleven op een andere manier te gaan organiseren. Een beweging van onderop, als tegenhanger voor de toenemende globalisering en controle die van bovenaf wordt opgelegd.
Viktors Wu Wei manier van leven gaat over overgave aan wat wil ontstaan: 'vertrouwen op de wind die de boot voortbeweegt'. We leven in een tijd waarin de nadruk steeds opnieuw wordt gelegd op bedreigingen van virussen, het klimaat, etcetera. Het antwoord van bovenaf is steeds weer het onder controle krijgen hiervan, ten koste van vrijheid. Maar vanuit de samenleving is er een roep om meer vrijheid, om vertrouwen dat we op een natuurlijke manier met uitdagingen om kunnen gaan.

Leren in het leven
In zijn bevlogen boek 'Leren in Vrijheid' beschrijft psycholoog Carl R. Rogers verschillende experimenten in basis- en voortgezet onderwijs waarbij leerlingen een grote vrijheid wordt gegeven in het bepalen van wat en hoe zij leren, en in de beoordeling ervan. Steeds weer blijkt een groot enthousiasme voor het leren als, in plaats van lesstof te reproduceren bij toetsen, de eigen interesse leidend is. De leerling die fouten mag maken en het leren direct kan toepassen in het leven zelf herontdekt zijn natuurlijke behoefte aan leren.
In 'Wij zijn er even niet' slaat Viktors moed over op de leerlingen. Zij zijn de verandering, door te gaan doen wat ze vanuit zichzelf willen. Viktors lessen 'Wat als alles net anders was gelopen?' lijken hen te hebben geïnspireerd om het zelf anders te doen.
Wat was er in WOI gebeurd als de soldaten na hun gezamenlijk gevierde kerstnacht niet meer op het slagveld waren verschenen? Zij waren er destijds niet aan toe om hun eigen verantwoordelijkheid te nemen.
Hoe zit het met de jonge mensen van nu?

Eruit stappen
Aisha schrijft in haar dagboek: 'Mensen durven niet uit het systeem te stappen, bang als ze zijn voor de consequenties. Alleen mensen die niets te verliezen hebben durven dat. Revoluties worden in gang gezet door jongeren en misdeelden. Dat is altijd zo geweest.'
Haar moeder, regisseur van een toneelstuk waarin het machtsspel wordt afgespiegeld in een mengeling van realiteit en fictie, zegt als de opvoering wordt verboden:
'Deze staking is niet te stoppen door verbieden van voorstellingen, mediacontrole, afsluiten van internet en arresteren van onschuldige burgers.'

Is de tijd rijp?
Het boek van Carl Rogers stamt uit 1969. In 2022 kampte 34% van de jongeren met psychische klachten en anno 2023 wordt voor 1 op de 5 kinderen professionele hulp ingeschakeld. Misschien moest het eerst zo duidelijk worden dat er iets fundamenteel dient te veranderen en is de tijd nu wel rijp voor een onderwijstransformatie. De roman van Hannah Hofman kan hier zeker toe bijdragen door het vertrouwen in de kracht van jonge mensen dat eruit spreekt. Ik hoop dat het zowel leraren als jongeren zal aanzetten om bij zichzelf te rade te gaan: wil ik hieraan nog langer meedoen? Of wil ik iets anders?
'Wij zijn er even niet' ontsteekt een vonk van hoop voor wat er kan gebeuren als jongeren zich verenigen en een beweging in gang zetten. Jonge mensen voelen de tijdgeest haarfijn aan en hebben een onbevangen kijk op de wereld. Het volgen van hun wensen en verlangens in dit boek vol inzicht en bezieling laat ons een betere wereld zien die binnen handbereik is. Het is een Wu Wei douche van niet-zijn waardoor wat zou kunnen zijn nieuwe ruimte krijgt.