Vrouwelijke gerechtigheid poëtisch opgediend

Bij het ter hand nemen van Empusion van Olga Tocarczuk en het bezien van de cover en achterkant, rijst de indruk van een bovennatuurlijk literair boek dat bovendien ook nog een feministisch antwoord op De Toverberg van Thomas Mann zou zijn. Een rijke belofte dus maar wel eentje waarbij je je niet zoveel kunt voorstellen.
Na het dichtslaan is het nog immer niet duidelijk wat gelezen werd. Dat er veel lagen in zitten is wel zeker. Het verhaal is tevens interessant. En ook is het een antwoord op de Toverberg maar dan meer in de vorm van een parodie. Het gefilosofeer van de kuuroordgasten die zichzelf verliezen in hallucinerende middelen en een gezamenlijk vijandbeeld -vrouwen- is niet erg serieus te nemen. Het lijkt er eerder op dat de mannen op de hak genomen worden door de schrijfster. Maar zij is niet de enige die met de mannen in dit boek een appeltje te schillen heeft. Ook de meervoudige vertellers van het verhaal hebben een oogje op het manvolk dat door hen wordt gadegeslagen. Vooral in november wordt het ieder jaar spannend…..

Tegelijk is dit boek een coming of age van een jonge gevoelige Pool die lijdt onder de verwachtingen van zijn vader. Hij valt een beetje buiten de normale kaders en weet niet goed wat hij met zichzelf aan moet. Nu hij een vlekje op zijn longen heeft, reist hij af naar een kuuroord voor patiënten met tuberculose in de hoop om beter te worden. Of niet natuurlijk, dat valt te bezien. Want de dood is immer dichtbij in dit boek.
Desondanks wordt het nergens te zwaar, de humor ligt immers om de hoek evenals het medeleven en de ontroering die gestalte krijgt in onder meer de relatie tussen de hoofdpersoon en zijn medepatiënt Thilo.
Ook de mooie bewoordingen die Tocarczuk bezigt dragen bij aan de uitbeelding van de jonge Wojnicz. Daarnaast schetsen ze een sfeer van vervlogen tijden. Ze betoveren de zinnen van de lezer en roepen een melancholische sfeer op. Zo is er een schitterende metafoor over hoe het Duits in de Duitse les op de Poolse school klonk:
Citaat:
‘maar trok een zekere kracht hen toch voortdurend naar Galicië en haar zangerige, gebogen, verpoolste en verjiddischte variant van die taal, waarin de woorden licht uitgeklopt waren, als oude pantoffels: daarin voelde je je op je gemak’.

De mooie beschouwende zinnen en metaforen zijn overal te vinden en vragen om bezinking. Ze lezen als het drinken van een goede wijn: even walsen, ruiken, nogmaals walsen en ruiken, proeven alvorens te genieten van de afdronk. Daarna volgt de bezinning. Zo zijn er meer interessante vondsten die bijdragen aan de gelaagdheid van het boek. De betekenis van de namen van de personages lijken namelijk niet willekeurig gekozen. Opitz, de naam van de pensionhouder betekent bijvoorbeeld beschermer, koning en bedekker. En dat reflecteert precies de rol en het gedrag van de man.

Citaat:
‘In een fractie van een seconde was M. getuige van een uniek verschijnsel: het magnesiumlicht werd weerkaatst door de sparren en de dennen en keerde naar hen terug, waarbij het hun lichamen voor een ogenblik veraste; het was net of hij in die fractie van een seconde onder de jasjes en de truien niet alleen hun naakte blanke huid had aanschouwd, maar ook de botten , de omtrek van de geraamten, en tegelijk had hij het gevoel dat ze op een toneel stonden, dat dit de ouverture was van een of andere opera, en dat de toeschouwers in dit theater de bomen waren, de bessenstruiken, de bemoste stenen en een vloeibare, onbepaalde aanwezigheid, die als strepen warme lucht tussen de machtige stammen en de dikke en dunne takken heen drong’

Bovenstaand citaat representeert de structuur van het verhaal met zijn verwijzing naar de aanwezigheid van een bovennatuurlijke aanschouwer terwijl het personage tegelijk zelf zowel schouwer als speler is. Ook hint het naar de toekomst waarin geheimen worden ontmaskerd en de duisternis verlicht zal worden. Voor mij is het een kernzin in dit verhaal, een zin die ook weer heel mooi is.

Over de wijze van vertellen is meer te zeggen. De meervoudige verteller kondigt zich aan als een vertegenwoordiging van stemmen. Het is raadzaam om eerst de verantwoording te lezen waaruit blijkt dat deze stemmen vrouwelijk zijn maar dat was in de Nederlandse vertaling niet te vatten. Hierdoor mist een stukje dreiging omdat de tegenstelling tussen schouwers ( de meervoudige vrouwelijke verteller) en de beschouwden ( voornamelijk de mannelijke personages) leidt tot een andere invulling bij de lezer.
De beschouwende verteller beziet enerzijds hoe de personages op elkaar en op de omstandigheden reageren. Anderzijds leeft deze zich ook in de personages in en laat ons zien hoe zij de dingen ervaren. Dat doet hij als een waarnemer zonder oordeel en op een haast verontschuldigende wijze. Het is aan de lezer zelf om een oordeel te vellen. Doordat zowel het eigen beschouwen als het weergeven van de dialogen en opvattingen van de personages vrij van oordeel zijn, verloopt de overgang tussen de vertelperspectieven haast geruisloos en naadloos. Het mededogen van de verteller dat te proeven is doorheen het verhaal blijft tot het eind toe gehandhaafd. Ook wanneer het november is en het kosmisch lot voltrokken wordt om het natuurlijk evenwicht weer te herstellen.

Empusion van Tocarczuk is een onderhoudende vertelling over een jongen die volwassen wordt in een mooie omgeving maar met onderhuidse gevaren. Het is een verhaal dat moet bezinken en dat stemt tot nadenken. Het wordt verteld met de nodige ironie en parodie en een vleugje vrouwelijke gerechtigheid: koud en afstandelijk bereid en in warme beeldende en poëtische bewoordingen opgediend. Een genot om te lezen.