Onopgesmukt en toch licht verteerbaar

In Viktor van Judith Fanto lezen we over de in 1942 gestorven Viktor Rosenbaum en zijn naoorlogse nichtje Geertje van de Berg, beiden de buitenbeentjes van hun familie. In een zoektocht naar haar ware zelf onderzoekt ze de geschiedenis van haar familie en de wortels van haar Joods zijn. Langzaam ontsluiert het verleden zich en krijgt het lijden van de familie en haar Joodse wortels een plaats in haar beleving. Ook daagt er begrip voor het gedrag van haar ouders en grootouders die de holocaust overleefden. Zij willen namelijk vooral niet te Joods overkomen en het nare verleden verzwijgen.
Opvallend is de angst, benauwdheid en bekrompenheid die het leven van de overlevenden beheerst. Het staat in schril contrast met het vrije bourgondische en rijke leven van de familie voor de Tweede Wereldoorlog.
Dit boeiende verhaal met autobiografische elementen geeft een kijkje in de ingewikkelde keuken van Joodse overlevenden. Het is niet eenvoudig om een nakomeling van deze mensen te zijn en een plek in dit leven te vinden wanneer zo’n dramatische geschiedenis je als een muur omringt.

‘Hitler is dood’. Hij had ongelijk. Hitler leefde. Zijn geest waarde rond in ons huis.

De schrijfster koos twee vertelperspectieven om haar zoektocht naar haar Joodse identiteit en het familieverleden uit de doeken te doen. Het verhaal van Geertje is in de vorm van een ik-verteller gegoten. De geschiedenis van de familie in het vooroorlogse Wenen kent een alwetende verteller met als hoofdpersoon Viktor. Opmerkelijk is dat dit ik-perspectief gewoonlijk minder afstandelijk overkomt dan de helikopterview. In dit geval is het echter andersom. Het vooroorlogse leven komt levendiger over. De mensen hebben meer kleur en schwung en spreken op schertsende toon. Het leven van Geertje die haar naam verandert in Judith lijkt veel grauwer, afstandelijker en zwaarder.
Dit maakt goed duidelijk welk een impact de Jodenvervolging op de levensvreugde van de overlevenden en nakomelingen heeft. Het vermogen hiertoe lijkt deels afgestorven.

Deze vertelling is in ieder geval deels autobiografisch. Viktor heeft werkelijk bestaan en Geertje van de Berg lijkt op Geertruide van de Heuvel, de geboortenaam van de schrijfster. Beiden doopten hun naam om in het Joodse Judith. De achternaam Fanto leende schrijfster van een van haar voorouders. Judith’s naspeuringen naar haar recalcitrante oom Viktor gaan echter moeizaam. Hij fascineert haar vanwege hun overeenkomsten. Net als hij heeft ze groene ogen, kan ze de grondtoon A in zich voelen als een immer aanwezig fundament en heeft ze een sterk rechtvaardigheidsgevoel. Ook zijn ze beiden niet erg muzikaal en vallen daardoor een beetje buiten de familie.
Op papier is echter niet veel te vinden over oom Victor en de familie wil niet veel vertellen, zo blijkt uit het ik-perspectief. Hoe de schrijfster aan de info over Viktor komt, wordt niet verklaard. Wellicht heeft ze dit zelf ingevuld. Misschien is juist dit de reden waarom ‘Viktor’ een literaire roman werd en niet eindigde als non-fictie roman.

‘Zelfs de Joodse relatie tot God is juridisch van aard. Jullie staan niet in contact met hem maar in contract’

Een van de thema’s die in het boek telkens terugkeert is het verschil tussen wettelijk en rechtvaardig. De ik-persoon gaat in Nijmegen rechten studeren en komt er achter dat wat wettelijk correct is zeer onrechtvaardig kan aanvoelen. In het vooroorlogse Wenen is de vader van Viktor advocaat en hij is een sterk voorstander van wetten naleven en gelooft dat wetten ook altijd rechtvaardig zijn. Ook hij komt erachter dat het zo niet werkt. Want wetten blijken veranderlijk. Ook de Joodse religie blijkt vergeven van de regels en verplichtingen maar deze zijn juist onveranderlijk. Dit verklaart de houding van Victors vader wel, hij ziet de Oostenrijkse wetten aan voor de Goddelijke.

‘Victor, je wijsheid rijt de massieve duisternis open als de maan. Ons intellect is belachelijk in de lichtbreking van het jouwe’

Het taalgebruik valt op door de vele Duitse en Joodse uitdrukkingen die goed weergeven hoe ontheemd opa en oma eigenlijk zijn. De woorden zijn op te zoeken in de woordenlijst die achter in het boek is opgenomen. De zinnen zijn mooi en vloeiend en niet te lang of te kort. Ook is de toon over het algeheel vrij luchtig en zijn de beschrijvingen niet gespeend van humor. Dat maakt dit zware onderwerp goed leesbaar en te behappen. Opvallend is het ontbreken van sentimenteel drama. De gebeurtenissen worden onopgesmukt opgediend maar zijn toch licht verteerbaar.

Het boek bestaat uit vijf delen. De schrijfster heeft een voorbeeld genomen aan de Joodse Mahler die zijn symfonieën lichtelijk aanpaste door soms een vijfde deel toe te voegen. Mahler en zijn muziek zijn een terugkerend fenomeen in dit boek. Hij wordt door de familie alom bewonderd en gezien als een voorbeeld om na te volgen. Zo vindt zijn bekering tot het katholicisme om zijn werk te kunnen blijven doen navolging bij de familie. Zijn oom Ernst leert Viktor om het lied van de aarde te horen want als dat er niet meer is dreigt het gevaar. Dit is duidelijk een verwijzing naar Mahlers beroemde liederencyclus Das Lied von der Erde waarvan het laatste deel niet helemaal ontoepasselijk Das Abschied heet.

In het laatste deel gaan de gebeurtenissen plotseling vrij snel. De Viktor verhaallijn beweegt zich vrij langzaam naar een ellendig maar mooi gebracht einde. De andere lijn kent een paar onverwachte wendingen die elkaar in rap tempo opvolgen. Aan de ene kant geven die het verhaal meer vaart. Aan de andere kant komt deze plotselinge thrillerachtige twisten gezocht en storend over. Ze zijn onnodig en maken deze voor het overige boeiende roman juist wat onevenwichtig. Zelfs als dit autobiografisch juist was, zou het weglaten hiervan een betere keuze zijn.