Geen plot, geen personages, geen setting, enkel taal

Met Kudos schrijft Rachel Cusk (1967) het slotstuk van haar eigenzinnige trilogie. Dit boek kan apart gelezen worden van de vorige romans Contouren en Transit, maar om de volle impact van het boek te begrijpen en te waarderen kan het helpen om de volledige trilogie door te nemen. Cusk tast namelijk steeds verregaander de grenzen van het romangenre af. Waar ze eerst de rol van een afgelijnde protagonist en plotlijn in vraag stelt, en nadien een grotendeels afwezige en passieve verteller opvoert, eindigt ze ten slotte met een roman waar uitgewerkte personages en setting totaal naar de achtergrond verdwenen zijn. Wat overblijft is pure taal.

De grote lijnen stemmen overeen met de vorige delen. De lezer volgt een schrijfster, die luistert naar de verhalen van de mensen die ze tijdens haar literaire tour in Europa ontmoet. Opnieuw krijgt ze eerder gestalte als luisteraar dan als verteller, een originele insteek die wonderwel standhoudt, zelfs na drie romans. Ze overdenkt wat ze hoort en neemt al dan niet standpunt in ten opzichte van grote maatschappelijke vragen. Wie de vorige romans gelezen heeft, weet dat het om Faye gaat, en zal niet verbaasd zijn over haar minimale inbreng in de gesprekken die ze voert. Wie Kudos apart leest komt gaandeweg meer over de ik-verteller te weten door puzzelstukjes samen te leggen. Haar naam komt trouwens opnieuw zo terloops voor dat je die amper opmerkt, een aanwijzing dat het hoofdpersonage er op zich eigenlijk helemaal niet toe doet.

In het begin worden de personages die de ik-verteller ontmoet nauwgezet beschreven. De geloofwaardigheid daarvan wordt meteen teniet gedaan door de conversaties, die eerder als intellectuele gedachtespelletjes dan als dagdagelijkse gesprekken omschreven kunnen worden. Faye is zich pijnlijk bewust van de afstand tussen de ‘waarheid’ en de perceptie van de verteller, die o.m. geïdentificeerd wordt door de manier waarop hij of zij een anekdote construeert. Wat iemand niet vertelt zegt in haar ogen ook erg veel over de persoon die aan het woord is:

‘Ik kreeg de indruk dat het om verhalen ging die hij eerder en graag had verteld, alsof hij had ontdekt hoeveel energie en genoegen het schonk om gebeurtenissen te herleven waar geen angel meer onder school. Het was de kunst, begreep ik, om dicht langs de schijnbare waarheid te scheren zonder weer in de greep te raken van je echte mening.’

Naarmate Faye meer en meer mensen ontmoet, verdwijnen de afzonderlijke anekdotes en komt de veelheid van verhalen samen tot een algemene visie op de westerse wereld, en op de rol die mannen en vrouwen daarin spelen. Omdat een groot deel van de gesprekken tussen auteurs – of andere actoren binnen de literaire wereld – plaatsvindt, worden literatuur zelf en de positie van de lezer toonaangevende thema’s. De passage waarin een uitgever de draak steekt met lezersrecensies levert niet enkel in de roman, maar ook zeker daarbuiten voer voor discussie op.

Een plotlijn is er niet, maar dat betekent niet dat de lezer niet geëntertaind wordt. Hoewel er geen plaatsaanduidingen zijn en de opgevoerde auteurs fictieve namen krijgen, is het een plezier om te achterhalen waar Faye zich bevindt en met wie ze gesprekken voert. Zo is een vrij duidelijke verwijzing naar Karl Ove Knausgård maar één van de vele hints die in het boek verwerkt wordt.

Er zijn veel parallellen tussen de drie romans, zowel qua schrijfstijl en structuur als qua thematiek. Cusk gaat echter telkens een stapje verder in de onthechting van de traditionele roman. Wat overblijft is een interessant werk, dat vragen opwerpt over de volgende stappen die de auteur nog kan zetten. Hoe ver kan je een boek ontdoen van de basiselementen zonder dat het verhaal in elkaar stort? Voor sommige lezers zal ze met Kudos deze grens al overschreden hebben, maar de fans van Contouren en Transit zullen opnieuw in de wolken zijn.