Ontheemd

De roman De maan en het vuur wordt wel gezien als de beste roman van de Italiaanse schrijver Cesare Pavese (1908 – 1950). Misschien dacht hij er zelf ook zo over. In zijn dagboek schreef hij dat er na dit boek niets meer viel te schrijven. Een tijdje na het voltooien ervan maakte hij een einde aan zijn jonge leven. Enkele maanden ervoor was zijn voorlaatste roman, het drieluik De mooie zomer, nog bekroond met de hoogste literaire prijs van Italië, de Premio Strega.

Ik vraag me af waarom ik nog nooit iets van Cesare Pavese heb gelezen, zijn naam klinkt als een lied, terwijl heel wat werk (zo niet al zijn werk) in het Nederlandse is vertaald. Waaronder De maan en het vuur die al in 1984 was vertaald door Max Nordman en nu opnieuw is uitgegeven door uitgeverij Cossee, met een informatief nawoord van literair recensent Emilia Menkveld.

Geen geboortegrond onder de voeten

De maan en het vuur bevat veel thema’s die Pavese al eerder gebruikte in zijn boeken: het Italiaanse fascisme, terugkeer naar het land van zijn jeugd en het verre Amerika, land van de dromen. Pavese is nooit in Amerika geweest, hij is zelfs nooit Italië uit geweest, maar toch komt zijn hoofdpersoon Anguila (Eel) terug uit Amerika, naar het dorp Santo Stefano Bello op het Piemontese platteland, waar hij is opgegroeid.

Eel slentert over de voor hem zo bekende heuvels en door wijngaarden, langs boerderijen en oude huisjes, waarvan eenwaarin hij opgroeide. Als weesjongen was hij door een arme boerenfamilie opgenomen, maar daarvoor moest hij wel hard werken. Hij leerde er het boerenvak en ging later voor een rijkere boer werken, waar hij zijn puberteit doorbracht met het loeren en stiekem verlangen naar de mooie boerendochters. Zijn vriend Nuto, timmerman en lokale klarinetspeler, nam hem regelmatig op sleeptouw naar feesten. Het was geen slechte tijd, maar Eel had geen geboortegrond onder zijn voeten. Hij voelde zich een paria, een buitenbeetje en besloot op een dag op de boot te stappen.

Herinneringen

Ook in Amerika voelde hij een zekere ontheemding. Toch keerde hij terug naar Italië als een geslaagde zakenman, wederom op zoek naar een plek waar hij wortel kon schieten. Misschien wil hij een stuk land of een huis kopen in het land waar zijn jeugdherinneringen liggen. Nuto woont er nog steeds, is nooit weggeweest en tevreden met vrouw en kinderen. Hij praat Eel bij over wat er is gebeurd toen Italië in vuur en vlam stond, de fascisten tegenover de communisten.

Ondertussen sluit Eel vriendschap met Cinto, een jongetje dat in zijn oude huis woont met zijn moeder, grootmoeder en een vader met losse handjes. De armoede heeft het huis nooit verlaten en alles herinnert Eel aan de tijd dat hij dezelfde leeftijd had als Cinto en blootsvoets door het leven ging. Een schrijnend portret van een bittere boer die zijn gezin terroriseert.

Een beetje Novecento

Portretten te over in dit prachtige, sfeervolle boek. Van een verloren jeugd, een vooroorlogs Italiaanse platteland, maar ook van een landschap waar de grond en gewassen geen makkelijk bestaan hebben, maar wel kracht uitstralen. Pavese, die zelf in de stad Turijn opgroeide, ging regelmatig naar een familiehuis in Santo Stefano Bello, waar hij een vriend had die hem alle ins en outs van het platteland liet zien. Je proeft in zijn woorden de liefde voor het Piemontese landschap, de grond waarop de boeren ploeterden, de wijngaarden, de aarde, de hitte.

Het is een eerbetoon aan een leven dat nooit meer terug zal keren. Dat begint Eel ook te beseffen. Terwijl Nuto hem langzaam bijpraat over de oorlog, terwijl de aarde nog steeds onbekende doden blijft prijsgeven uit de tijd dat kogels doodsoorzaak nummer één waren, denkt Eel nog aan een relatief onschuldige tijd, toen het enige dat je bezighield het werk was, de meisjes en de feesten. Beelden uit het begin van de film Novecento uit 1976 van Bernardo Bertolucci duiken op. Het leven op een grote boerderij waar het werk met zang en gelach werd gedaan. En dan had de boer drie mooie dochters… Nuto aarzelt om te vertellen over hoe het afliep met dit boerengezin waar Eel toch best goede jaren had.

Een sluier van melancholie

De maan en het vuur gaat over thuiskomen in een land waar ogenschijnlijk niets is veranderd, maar waar de tijd toch genoeg heeft aangericht. Pavese heeft zich nooit fijn gevoeld in het Italië waar het fascisme met brute hand het leven overnam. Ook al sprak hij zich nooit uit voor de ene of de andere partij, de omslag die het land maakte hield hem bezig, ook in zijn boeken. De maan die de gewassen sterker maakt en het vuur die de aarde volheid geeft, een oud bijgeloof in de streek, mocht de schrijver niet helpen. Een aarzelende melancholie hangt als een dunne sluier over de pagina’s, alsof de schrijver al afstand aan het nemen was van het leven.

Cesare Pavese – De maan en het vuur (La lune e i falò, vert. Max Nord, nawoord: Emilia Menkveld), Cossee 2024

Deze bespreking is ook geplaatst in Smitakis Boekenlust, mét leestips: https://smitakisboekenlust.com/cesare-pavese-de-maan-en-het-vuur/