Het roestende leven in een hoogovens-stadje

Stel, de hoogovens in IJmuiden sluiten. Dan zit een deel van dit stadje en omgeving zonder werk. Voor veel mensen betekent hun baan ook hun sociale vangnet, dus dit is dubbele ellende. IJmuiden is echter niet helemaal afhankelijk van de hoogovens, het is ook een vissersdorp.

Hayange

Dat is niet het geval met het Franse stadje Hayange in de Lorraine, vlak tegen de grens met Luxemburg aan, waar eeuwenlang grote vuren brandden in een groot industrieel complex met hoogovens. Het immense terrein werd in 2012 gesloten, waarbij heel wat arbeiders op straat kwamen te staan.

De uitzichtlozen speelt in Heillange, een stadje gemodelleerd naar Hayange, waar de hoogovens zijn gesloten en we het leven volgen van Antony en Hacine. De vaders van Antony en Hacine waren collega’s toen ze in de hoogovens werkten, maar hun zonen zijn geen vrienden van elkaar. Integendeel, de spanning in het boek vlamt telkens op wanneer de twee jongens elkaar weer dreigen tegen te komen. Dankzij een incident aan het begin van het verhaal lopen hun ontmoetingen niet altijd goed af.

Van puber naar volwassene

We beginnen in het eerste van de vier delen, in 1992, wanneer de veertienjarige Antony en zijn neef een kano stelen bij het meer om naar een strandje te roeien waar wel eens naakte mensen te zien zijn. En zo begint het verhaal in een vroege zomer, wanneer Antony voor de eerste keer Stéphanie Chaussoi ziet.

Bij elk deel verspringt het verhaal naar een zomer twee jaar later. Antony’s ouders gaan uit elkaar, Hacine wordt door zijn vader gedwongen terug naar Marokko te gaan, maar komt op een mooie dag weer eens kijken in Heillange. Anthony’s vader kan niet van de fles afblijven en leidt een steeds miezeriger wordend leven, terwijl Antony hem zoveel mogelijk mijdt. Hij vertrekt om in het leger te gaan, maar komt al snel weer terug naar Heillange, alsof dat vreselijk saaie stadje zijn open gevangenis is. Elke zomer zijn ook Stéphanie en haar vriendin Clem in Heillange te vinden, tot grote vreugde van Antony, die wel weet dat Stéphanie nooit van hem zal zijn, maar toch niet opgeeft. Tot in 1998 de jongens aan het begin van hun volwassen leven staan.

Lamlendige zomers

Het lezen van De uitzichtlozen stemt treurig, maar het boek kan niet makkelijk worden weggelegd. Het gaat over lamlendige zomers waarin de jeugd zich verveelt, geen kans ziet de stad uit te gaan, geen kans ziet zich los te maken van een leven dat weinig perspectief biedt. Het gaat over 14-juli feesten, wanneer de gehele burgerij uitrukt naar het park om zich te bezatten, om ruzie te maken, om te vechten. Het gaat over het leven in een middelmatig stadje waar de industrie is stilgelegd, waar ouderen hun leven min of meer hebben opgegeven, waar de gegoede burgers om de macht vechten, waar hun kinderen op straat hangen, sommige aan de drugs, anderen aan de fles. De jongeren vragen niet veel, hun dromen zijn niet groots, hun doorzettingskracht om hogerop te komen bijna niet bestaand.

Hartstochtelijk liefdesdrama

Maar De uitzichtlozen gaat ook over het ontdekken van de seksualiteit, over verlangen, over seks. Hoe de winters verlopen in Heillange weet ik niet, de schrijver heeft voor de zomers gekozen, opdat de personages volop naar buiten kunnen, het meer op, de parken in, de bosjes in. En telkens is daar weer een sprankje hoop op een beetje geluk, op wat liefde.

Franse schrijvers zijn goed in romantische drama’s, zoals de klassiekers Bonjour Tristesse van Françoise Sagan en Zout op mijn huid van Benoîte Groult. Ook dit is weer een hartstochtelijk liefdesdrama, uitgesmeerd over zes jaar. Nicolas Mathieu weet prachtig het brandende verlangen te beschrijven, het niet willen opgeven, het zoeken, de onrust die een onbeantwoorde liefde met zich meeneemt, de eerste voorzichtige seksuele handelingen. Hij dikt de onmogelijkheid aan van een liefde tussen een jongen van eenvoudige afkomst en een meisje uit de gegoede burgerij. Frankrijk is altijd al een land geweest van standverschillen en ook in dit verhaal spelen de sociale afkomsten een grote rol, terwijl racisme – Hacine is van Marokkaanse afkomst – geen echte voet aan de grond krijgt in dit boek.

Af en toe is het best even slikken

Niet alleen de liefde is herkenbaar, ook de relaties met de ouders heeft Nicolas Mathieu pijnlijk goed beschreven: angst en beven en vervolgens onverschilligheid, het kenmerkt de relatie tussen Antony en zijn vader, een vader die dankzij alcohol en agressie een terreurbewind uitoefent thuis, totdat zijn vrouw er genoeg van heeft en Antony alle respect voor zijn vader heeft verloren. De vader van Hacine komt een beetje sullig over, maar wee o wee wanneer zoontje-lief over de streep gaat. Dan is het duidelijk dat hij nog genoeg zeggenschap over zijn kind heeft, die hem blijft respecteren.

De personages in dit boek ontwikkelen zich, zorgen voor verrassingen en houden de spanning erin. Waarheen de motoren of auto’s iedereen ook brengen, er ontvouwen zich prachtige scènes, klein en aandoenlijk, groots en theatraal, af en toe is het best even slikken. Het is goed dat er een paar keer een afstand van twee jaar is ingelast. Want wat er ook gebeurt, het leven gaat verder.

Prix Goncours

Annie Ernaux kreeg in 2022 de Nobelprijs voor literatuur omdat ze in haar boek De jaren zo goed herinneringen blootlegde. De jaren lezend vlogen de gedachten aan vroeger dan ook veel in het rond, opgeroepen door een spervuur aan namen, tijdsbeelden en korte geschiedenislessen. Wanneer je De uitzichtlozen leest kruipen er ook herinneringen van de pagina’s, maar meestal vol ongemak. Dat mooie leven op het Franse land dat wijnmeneer Ilja Gort je zo lyrisch probeert aan te smeren in zijn tv-programma’s kan ook heel verstikkend zijn. Nicolas Mathieu heeft het leven in een stadje met roestende hoogovens, groene parken vol afval en romantische meertjes in een schilderij gevat dat je niet koud laat. Het kan zo het Louvre in. Hij kreeg er in 2018 de Prix Goncours voor, de grootste prijs van Frankrijk.

Nicolas Mathieu – De uitzichtlozen (Leurs enfants après eux, vert. Reintje Ghoos en Jan Pieter van der Sterre), Meulenhoff 2024

Deze bespreking is ook geplaatst in Smitakis Boekenlust, mét leestips: https://smitakisboekenlust.com/nicolas-mathieu-de-uitzichtlozen/