De verstoring van het walvisgezang

Walvissen zijn de grootste zoogdieren van de wereld. Misschien daarom spreken ze zoveel tot de verbeelding van verhalenmakers en schrijvers. Omdat ze bovendien in de onmetelijke oceanen leven, blijven ze voor het grote publiek onzichtbaar en zo worden talloze mythen in stand gehouden. De bekendste walvis in de literatuur is Moby Dick uit de gelijknamige roman van Herman Melville uit 1851, over wraak en een witte walvis.

Wetenschappers hebben bewezen dat toenemend zeeverkeer en industriële geluiden, zoals van olieplatforms, een bedreiging voor de walvissen vormen. Omdat deze enorme dieren communiceren via hun eigen specifieke geluiden (walvisgezang), raken die signalen steeds vaker ondergesneeuwd en wordt hun ritme verstoord, tot vaak dodelijke gevolgen.

Walvisvaart

Dat was nog niet bekend toen Aapa en haar moeder in de jaren 50 nog regelmatig op walvisvaarders stapten. Ze behoren tot de Kvenen, een Fins volk dat eind 18de en 19de naar Noorwegen trok voor een beter leven. Moeder en dochter hielden van de zee. Aapa heeft echter nooit de rapporten willen lezen die werden gemaakt naar aanleiding van een ongeluk op zee met een walvis, waarbij haar moeder omkwam. Ze heeft carrière in Amerika gemaakt, ver weg van haar geboortestreek in Finnmark, land van de Sami, ook wel Lapland genoemd, op het noordelijkste puntje van Noorwegen.

De macht van de oliemaatschappijen

Aapa werkt in de reclame voor oliemaatschappij G.oil en moet tonen hoe goed dit bedrijf voor de wereld is. De publiciteit bepaalt wat men krijgt te zien en wat niet. Voor een documentaire moet een man worden geïnterviewd die bekend staat als de beste boorman ter wereld en die aanwezig was bij het eerste boorproject in Noorwegen. Aapa kent deze Henrik Larsson maar al te goed en belooft de filmregisseur dat ze zal regelen dat hij meedoet aan een interview. Want Aapa heeft eindelijk de moed bijeengeraapt om na zo’n 20 jaar terug te keren naar haar geboortestreek omdat haar oma op sterven ligt.

Wanneer Aapa aankomt in Finnmark wordt ze afgehaald door Edda, de vriendin van haar moeder die samen met haar oma Aapa heeft opgevoed. Ze zet al haar stekels overeind, bang voor het verleden. Met gemengde gevoelens bekijkt ze haar geboortegrond en krijgt hartkloppingen wanneer ze het dorp naderen met aan de horizon een groot geraamte van een walvis.

Vreemd gedrag van de walvissen

Aapa is niet echt blij terug te komen en reageert amper wanneer haar oma sterft. Ze drinkt stevig om haar emoties de baas te kunnen. De filmploeg komt eraan, dus ze moet wel bij Henrik langs, waar ze alleen maar ruzie zoekt. Tot haar afschuw ontdekt ze bovendien dat Henrik niets meer wil weten van oliemaatschappijen. Hij heeft het roer drastisch omgegooid en drijft hiermee ook Aapa in de hoek, die tenslotte haar carrière aan de olie heeft te danken en geen spatje bedenkingen heeft over het opwarmen van de aarde. Het zou haar carrière geen goed doen wanneer Henrik niet meewerkt aan de documentaire.

En dan spelen er ook nog onderzoeken naar vreemd gedrag van de walvissen, maar dat komt weer te dicht bij het ongeluk van Aapa’s moeder. Het is duidelijk dat er een groot trauma sluimert in Aapa, die eigenlijk niets over het ongeluk wil weten, terwijl het dorp zich wel degelijk alles herinnert en er meerdere mensen zijn geïnteresseerd in de rapporten over het ongeluk.

Poolexpeditie

Tussen de hoofdstukken over Aapa staan dagboeknotities van iemand die meevaart op een schip met wetenschappers die het ijs in de Noordelijke IJszee gaan onderzoeken. De op het eerste gezicht anonieme schrijver is speciaal in walvissen geïnteresseerd. In deze stukken staan de wetenschap, de opwarming van de aarde, walvissen en de Noordelijke ijszee centraal, terwijl de expeditie en het leven aan boord zo zijn eigen spanningen met zich mee brengt.

Een zuipende feeks

Petra Rautiainens vorige roman, Land van sneeuw en as, ging over de Finse betrokkenheid bij de Tweede Wereldoorlog aan de kant van Duitsland. De schrijfster heeft de toch al ingewikkelde kwestie niet echt versimpeld, wat het verhaal soms wel wat warrig maakt. In Het geheugen van de zee zijn de meeste hoofdpersonen wederom Finse immigranten in Noorwegen, deze keer Kvenen, een aan de Sami verwant volk. En ze heeft voor deze tweede roman een eenvoudiger pad genomen en weliswaar verschillende zaken tot onderwerp van de roman gemaakt, maar wel met meer vastberadenheid, zodat het verhaal stevig in de schoenen staat. Het wordt al snel duidelijk dat hoofdpersoon Aapa nog niet in het reine is met het ongeluk uit haar jeugd. Wanneer ze terugkomt naar haar geboortegrond is er het nodige veranderd en moet ze wel verder kijken dan ze lang niet heeft gedurfd. In het begin is ze een ware feeks die heel wat drank achteroverslaat, maar terwijl het verleden zich aan haar opdringt, smelten de grendels van haar hart en wordt het boek zelfs even emotioneel.

Fictie en non-fictie in één roman

Petra Rautiainen heeft op een mooie manier fictie en non-fictie in één roman gegoten. Naast het verhaal over Aapa staat het boek vol met heel wat informatie over walvissen, het milieu en de Noordelijke ijszee. De schrijfster heeft dan ook haar hart verloren aan die koude noordelijke streken en draagt met Het geheugen van de zee mee aan een betere bewustwording over wat de mens de wereld allemaal aandoet. Het is een krachtig verhaal over traumaverwerking, over de vervuilende rol van de olie-industrie en hoe moeilijk de walvissen (en ander onderzees leven) het hebben omdat niet alleen land maar ook de oceanen worden vervuild. Een gedurfde en mooie roman over een vrouw die het verleden in de ogen moet kijken en over die enorme, bijna mythische zeewezens.

Petra Rautiainen – Het geheugen van de zee (Meren muisti, vert. Annemarie Raas) Meridiaan Uitgevers 2025)

Deze bespreking is ook geplaatst in Smitakis Boekenlust, mét leestips: https://smitakisboekenlust.com/petra-rautiainen-het-geheugen-van-de-zee/