Een licht in het duister

Toen Mario Escobar op een tentoonstelling kennismaakte met het verhaal van Janusz Korczak, liet het hem niet meer los. Deze kinderarts, onderwijzer en pedagoog werd geboren als Henryk Goldszmit. Als directeur van een Joods weeshuis probeerde hij kinderen een gelukkige jeugd te bezorgen, een opdracht die tijdens de Tweede Wereldoorlog almaar moeilijker werd. Escobar besloot het verhaal van deze bijzondere man te vertellen. Voor De Meester van Warschau, prima vertaald door Roeleke Meijer-Muilwijk, baseerde hij zich op Korczaks dagboek, aangevuld met vele andere getuigenissen. Het boek geeft zodoende een getrouwe weergave van het leven in het getto van Warschau in de beginjaren van de oorlog. De schrijver beoogde met zijn boek om de namen van de hoofdfiguren van de vergetelheid te redden. Voor wie meer wil weten zijn er de historische noten aan het einde, alsook een tijdlijn en een korte biografie.

Wanneer Warschau wordt ingenomen na 30 dagen bombardementen, zijn er meer dan 18000 mensen dood. De helft van de gebouwen is verwoest of onbruikbaar. Het half miljoen Joden dat in Warschau woont, moet gedwongen verhuizen naar een ommuurd getto. Ook het weeshuis waarvan Korczak directeur is, verhuist naar een armoediger gebouw. De omstandigheden van de 200 weeskinderen en hun verzorgers worden er een stuk penibeler. Korczak vult zijn dagen grotendeels met bij mogelijke sponsoren om eten bedelen voor zijn kinderen. Hij is een zestiger met gezondheidskwalen, maar dat weerhoudt hem er niet van om onvermoeibaar overal heen te wandelen door de bittere winterkou of de hitte van de zomer op zoek naar extra rantsoenen voor de kinderen. Kalm maar vastberaden weigert hij zijn Jodenster te dragen, omdat hij weigert zich zijn waardigheid te laten afnemen. Vaak neemt hij het op voor de zwakkeren en tegen het gezag. Dit levert hem verscheidene malen een tijdelijk gevangenisverblijf op. Wanneer steeds meer mensen op transport worden gezet, weigert hij verschillende kansen om te ontsnappen. Hij kiest ervoor om bij de kinderen te blijven ook als die op de treinen gezet worden om hen tot het einde bij te staan.

De meester van Warschau is geen licht boek. De honger en miserie in het getto creëren een troosteloze omgeving, waar dan ook nog eens tyfus uitbreekt. De sfeer is er grimmig. Willekeurige executies en andere wandaden zijn er schering en inslag. Het gebruik van de tegenwoordige tijd en het rechtstreeks inkijkje in Korczaks gedachten en gevoelens, via een ik-perspectief, brengen de ervaring dichtbij. Korczak piekert veel en overdenkt vaak de aard van de mens. Voor hem zijn kinderen het heden en de toekomst, zonder hen is er geen hoop. Een kind heeft echter niet al het materiële nodig wat we het vaak geven, maar moet weten dat er van hem gehouden wordt. Dus houdt hij toespraken voor zijn kinderen, vertelt hen verhalen met levenslessen erin of laat hen toneelstukken opvoeren, zodat ze zich vrij en waardig voelen.

‘De zon scheen door de ramen naar binnen als bewijs dat de planeet verder draaide, onverschillig voor ons lot. De herfst zal komen en de bladeren zullen een deken over onze graven vormen om ons te beschermen tegen de strenge winter van deze wereld.’

Het verhaal over het erbarmelijke leven in het getto mag dan niet prettig zijn om te lezen, de kale, broze meester maakte er voor de vele kinderen onder zijn hoede toch een wereld van verschil. Escobar merkt dan ook op dat Korczak een land verlicht heeft dat in duisternis gedompeld was. Het boek geeft een belangrijk getuigenverslag van de gettoperiode, vanuit het blikveld van een bijzonder en dapper man.

Janusz Korczaks pedagogische ideeën zijn algemeen erkend. De Verklaring van de Rechten van het Kind, zowel in 1924 als 1959, ontstond onder invloed van zijn ideeën en ook de door de VN in 1989 gehouden Conventie over de Rechten van het Kind werd door zijn ideeën geïnspireerd. Hoewel het boek de lezer met een verdrietig gevoel achterlaat, is het hartverwarmend te beseffen dat Korczaks principes en waarden hem overleefd hebben.