Als jezelf zijn een misdaad is

Nadat mensenrechtenorganisaties, journalisten en wetenschappers eerder al de schending van de mensenrechten in Xinjiang aan de kaak stelden, kwam er eind augustus 2022 ook een VN-rapport uit dat de grootschalige wreedheden bevestigt die China haar Oeigoerse minderheid aandoet. Net daarvoor kwam met Geen weg terug ook het huiveringwekkende relaas van de Oeigoerse Mihrigul Tursun uit. Met de hulp van Andrea C. Hoffmann schreef zij Ort ohne Wiederkehr. Wie ich als Uigurin Chinas Lager überlebte, wat door Jasper Mutsaers vertaald werd.

Geen weg terug begint wanneer Mihrigul en haar jonge kinderen in Washington aankomen. De kleuters raken enorm in paniek bij het zien van de veiligheidsbeambten en slaan prompt op de vlucht. Het is een sterk begin waardoor de lezer meteen beseft dat deze driejarigen een trauma meegemaakt hebben dat geen enkele mens ooit zou mogen meemaken. Na deze proloog keert de schrijfster terug in de tijd naar haar jeugd in het primitieve binnenland van Xinjiang, in het noordwesten van China. Op 4000 km van de hoofdstad Beijing, in een regio zonder elektriciteit of stromend water, geniet Mihrigul van een liefdevolle jeugd bij haar oma. Ze is een dermate goede leerlinge dat ze een beurs krijgt om in het oosten van China, in Hangzhou verder te studeren. Ze kiest ervoor om haar studie te vervolmaken in Caïro en deze keuze zal haar zeer zuur opbreken. Mihrigul zal uiteindelijk meerdere keren in de zogenaamde 'heropvoedingskampen' voor Oeigoeren terechtkomen, waar ze aan indoctrinatie, foltering en onnoemelijke wreedheden blootstaat. Nadat ze ter dood veroordeeld wordt, kan ze naar het buitenland vluchten, maar ook daar is haar ellende nog niet voorbij.

De auteur slaagt erin om de situatie en de evolutie in het beleid ten opzichte van de periode onder Deng Xiaoping helder en toegankelijk uit te leggen, zodat ook lezers zonder voorkennis van China inzicht krijgen in de veranderende situatie. Het Xinjiang van haar jeugd wordt beeldrijk beschreven, met haar koe en schapen die tijdelijk worden vastgebonden tot ze weer uit school komt, als betrof het een fiets. Redelijk snel wordt de sfeer echter grimmiger. Hoewel het boek een zeer indringend ooggetuigenverslag is van de vele wreedheden en folteringen die Mihrigul en haar geliefden ondergaan in de kampen, is het geschreven zonder die wreedheden onnodig expliciet te beschrijven.

Het boek leest vlot en is, behalve aangrijpend, ook spannend. Als lezer leef je erg mee met Mihrigul en haar levensloop, van haar primitieve dorpje waar de tijd heeft stilgestaan tot voor het Amerikaanse Congres waar ze getuigt over de vele strategieën die gebruikt worden om de Oeigoerse minoriteit van haar individuele, culturele en religieuze identiteit te ontdoen. De lezer leert over de groeiende paranoia bij de Chinese autoriteiten en de extreme vormen die de controle over de Oeigoeren aanneemt; en maakt nagelbijtend Mihriguls vlucht uit China mee.

Mihrigul Tursun eindigt haar indrukwekkende getuigenis met het volgende citaat:

'Maar de wereld krijgt van mij te horen welke onvoorstelbare misdaden er zijn begaan jegens de Oeigoeren. Dat is mijn taak: ik heb het overleefd om erover te kunnen vertellen. Niemand zal later kunnen zeggen dat hij er niets van afwist.'

Dit is het indrukwekkende relaas van een zeer sterke vrouw die de hel heeft doorgemaakt en zich nog steeds niet veilig kan voelen en over de misdaden die vandaag tegen haar volk worden begaan. Het is een boek dat nog lang zal nazinderen in je hoofd.