Een klassieker van formaat

Nog nooit las ik dit jeugdboek, het kwam er niet van. Nu ligt hij dichtgeslagen naast me en met een diepe zucht probeer ik woorden te geven aan deze leeservaring. Het is niet alleen het verhaal van Rémi dat me zo getroffen heeft, maar ook het nawoord van vertaler August Willemsen. Ik las de uitgave waarin Rémi nog de ik-verteller is waardoor het verhaal dichtbij de lezer staat. Ik heb geen tissues nodig gehad tijdens het lezen, tenslotte was het verhaal wel min of meer bekend. Maar wat was het genieten tijdens de trektochten van Rémi en wat is het heerlijk dat - wanneer je gereisd hebt in Frankrijk - je mee kunt reizen omdat je iets herkent van de beschreven landschappen en plaatsen. Wel moet de moderne tijd plaats maken voor de negentiende eeuw en dat vraagt enige aanpassing, met de beschrijvingen van Malot lukt dat prima.

Het boek werd geschreven in 1878 en was meteen een bestseller. In 1880 verscheen de eerste Nederlandse vertaling door Gerard Keller. Hector Malot was 10 jaar ouder dan Emile Zola en het verbaast me niet dat in het nawoord is te lezen dat Zola een groot bewonderaar was van Malot. Heel duidelijk komt dit naar voren in de steenkolenmijn, één van de vele prachtige passages waarin Rémi angstaanjagende avonturen beleeft en het erop aankomt als groep te overleven. Ook Zola schreef in De mijn over het leven in een mijnstreek. De beklemming is in beide boeken aanwezig en zegt iets over de tijd waarin mijnen nog een belangrijke rol spelen in delen van Frankrijk. Vooral het sociale aspect is een thema in de roman van Zola, maar ook Malot laat merken dat wie onder de grond werkt niet de hoogste status heeft, maar je had weinig keuze, er heerste bittere armoede.

Het verhaal van Rémi heeft een hoog gehalte van toevalligheden die hem elke keer helpen zijn weg te vinden. Maar dat geeft niets, het is een boek geschreven voor kinderen en werd in eerste instantie – zoals in die tijd vaak gebeurde - als feuilleton uitgegeven. Wanneer vondeling Rémi acht jaar is wordt hij verkocht door zijn pleegouders aan meneer Vitalis, een merkwaardige, mysterieuze man die als hondendresseur aan de kost probeert te komen. Samen met aapje Joli-Coeur en de honden trekken ze grote delen van Frankrijk door en al reizend steekt Rémi heel wat op van Vitalis. Met inventieve middelen onderwijst Vitalis elementaire stof die Rémi bijzonder goed van pas zal komen, zoals lezen, schrijven, zingen, muziek spelen, maar ook over geografie.

Het blijkt dat Rémi toch niet zo alleen op de wereld is, er zijn dingen gebeurd die hem op het spoor zetten te gaan zoeken naar de waarheid rondom zijn familie. Vreugde en verdriet wisselen elkaar af. Wat zo mooi lijkt kan door domme pech weer verdwijnen, dat zijn de trieste momenten en zorgen voor weer een nieuw avontuur, want Rémi moet na elke verandering weer verder. Zonder geld wordt het moeilijk om aan eten en onderdak te komen, maar met de dieren en zijn eigen vaardigheden komt er tijdens voorstellingen brood op de plank. Niet altijd voldoende...

‘Joli-Coeur, die boven op mijn reiszak zat, trok me nu en dan aan mijn oor om mijn aandacht te trekken, wanneer ik dan mijn hoofd naar hem omdraaide, wreef hij over zijn buik met een gebaar dat niet minder veelzeggend was dan de blik van de honden.’

Deze klassieker laat zich op meerdere niveaus lezen. De vertaling van August Willemsen (1999) krijgt van de Volkskrant de lovende woorden: ‘De prachtige vertaling van August Willemsen geeft ons het tempo terug van het origineel.’ De tekst roept inderdaad het tijdsbeeld op waarin het verhaal zich afspeelt, de landschappen, de manier waarop men aan de kost kwam en de armoede in de gezinnen verbeelden moeiteloos het leven van toen. Het nawoord van Willemsen geeft een ongelooflijke meerwaarde aan het boek. Een aantal zaken had ik zelf ontdekt, zoals de vorming van Rémi die doet denken aan filosoof Jean-Jacques Rousseau. Rousseau had ideeën over het opvoeden van kinderen, ze moesten zich zo vrij mogelijk kunnen ontwikkelen, weg van de stad, in de vrije natuur zou het beste zijn. De uitgebreide beschrijvingen van de vorming van Rémi maken van dit boek een Bildungsroman.

Rémi hield van de natuur. Als kind had hij een tuintje waarin hij gewassen teelde, toen hij dit moest verlaten omdat hij verkocht werd aan Vitalis voelde het alsof hij de hof van Eden verliet.
De zoektocht van Rémi kan aangemerkt worden als een queeste. Om zijn familie te vinden reist hij stad en land af en ondervindt hierbij vele moeilijkheden, teleurstellingen maar ook vreugde en vriendschappen.

Over dit boek is veel te vertellen, op te zoeken en te vinden. Welke uitgave je ook leest, het is een verhaal voor kinderen en volwassenen en geschikt voor herlezen om steeds weer nieuwe dingen te ontdekken. Voor mij was het een geweldige kennismaking en laat het boek graag een plaats innemen tussen de werken van tijdsgenoten in Frankrijk, maar ook in de rest van Europa.