Slapen tot het te laat is

Voor wie na 1945 in Nederland is geboren is het moeilijk voor te stellen hoe het is om te leven in onvrijheid. Om niet te kunnen zeggen of schrijven wat je denkt. Om te leven in angst voor de staat. Daarom is het goed af en toe een boek te lezen van een schrijver die wél weet hoe dat is. Bijvoorbeeld het werk van Sasja Filipenko, geboren in Wit-Rusland in 1984. De Sovjet Unie mag dan uit elkaar gevallen zijn in 1991, waarna Wit-Rusland een onafhankelijke staat werd, al bij de eerste vrije verkiezingen in 1994 kwam Loekasjenko aan de macht, een president die nooit meer is vertrokken en onder wiens bestuur vrijheden langzaam ingeperkt werden.

Dat de situatie in Wit-Rusland langzaam veranderde blijkt wel uit het leven van Filipenko. Hij werkte ooit bij een satirisch televisieprogramma in Rusland en schreef kritische romans, waarvoor hij zelfs prijzen ontving. In Rusland! Dat kan je je nu bijna niet meer voorstellen, en dat klopt ook: Filipenko’s romans zijn daar enkel nog onder de toonbank te verkrijgen en de schrijver vluchtte in 2020 na bedreigingen naar West-Europa. Hij woont nu in Zwitserland.

‘De ex-zoon’ is Filipenko’s debuutroman en werd oorspronkelijk gepubliceerd in 2012. Het boek gaat over een middelbare scholier, Frantsisk, die door een ongeluk in coma raakt. Artsen geven de hoop dat hij ooit zal ontwaken al snel op en het is te danken aan zijn oma dat Frantsisk in leven wordt gehouden. Tien jaar later gebeurt wat iedereen voor onmogelijk had gehouden: Frantsisk ontwaakt. Zijn reïntegratie in de Wit-Russische samenleving gaat opmerkelijk gemakkelijk, want in het land is nauwelijks iets veranderd. Het is alsof de tijd heeft stil gestaan. Tot er verkiezingen komen. Het land lijkt - net als Frantsisk - te ontwaken, maar de vraag is voor hoe lang.

De toon van het boek is satirisch, waardoor het verhaal wat afstandelijk blijft. Dat de hoofdpersoon zo duidelijk symbool staat voor het land Wit-Rusland draagt daar ook aan bij: het is lastig Frantsisk als een volwaardig uitgewerkt persoon te zien. Wat ook afstand schept is dat het boek duidelijk is geschreven voor een Wit-Russisch dan wel Russisch publiek, want het bevat veel verwijzingen naar gebeurtenissen uit de geschiedenis van Wit-Rusland die de gemiddelde Nederlander niet zoveel zullen zeggen. Gelukkig heeft de vertaler achterin het boek uitleg opgenomen. Ook de mengeling van de Russische en Wit-Russische taal in de oorspronkelijke tekst, en de politieke implicaties van die taalkeuze bij de hoofdpersonen, zullen de vertaler hoofdbrekens hebben bezorgd.

Wat het boek evengoed enorm de moeite waard maakt is dat de schrijver in 2012 eigenlijk al de gebeurtenissen van 2020 voorzag. De onrust rondom de verkiezingen, de demonstraties tegen de president en de manier waarop het protest de kop in werd gedrukt, met grof geweld. Dat de hoofdpersoon zich genoodzaakt ziet zijn land te verlaten is extra wrang als je bedenkt dat dat precies is wat de schrijver in 2020 heeft moeten doen. Hij beschrijft knap de manier waarop een dictator een samenleving steeds ietsje verder in zijn greep krijgt, hoe mensen zich in slaap laten sussen tot het eigenlijk al te laat is en er geen weg meer terug is. En dat is een wijze les in deze tijden, waarin de roep om ‘een sterke leider’ steeds luider lijkt te klinken. Wees altijd voorzichtig met wat je wenst.