Wie anders kijkt, ziet andere dingen

Kort voor de Eerste Wereldoorlog arriveert een jonge Pool uit Lemberg (nu Lviv, Oekraïne) in het kuuroord Görbersdorf (nu Sokołowsko, Polen). Hij moet daar gaan herstellen van tuberculose. Het waren andere tijden, plaatsen heetten nog niet zoals ze nu heten, grenzen liepen anders, Polen bestond niet eens als land. En als we nu terugblikken op die tijd, dan zien we een wereld geleid door mannen, een wereld waarin de vrouwelijke stem werd onderdrukt. In haar nieuwste roman ‘Empusion’ kijkt de Poolse schrijfster Olga Tokarczuk met een andere bril naar deze periode.

Tokarczuk heeft een groot aantal literaire prijzen op haar naam staan, waaronder de International Booker Prize en de Nobelprijs voor Literatuur. Voor de Nederlandse vertaling van 'Empusion' ontvangen zij en vertaler Karol Lesman bovendien de Europese Literatuurprijs van 2024. Deze prijzenkast zou wat intimiderend over kunnen komen, en nee, Empusion is zeker geen boek dat je in een paar uurtjes wegleest. Tokarczuks zinnen zijn lang en haar woordkeuze is niet altijd alledaags, ook vanwege de setting in 1913. Toch is het voor wie er wat tijd en aandacht in wil steken prima leesbaar, bij vlagen erg grappig en uiteindelijk enorm bevredigend, omdat het een boek is waar veel uit te halen is.

Op de oppervlakte volgt het verhaal de twintiger Mieczysław Wojnicz en zijn leven in het kuuroord. Eenmaal aangekomen in Görbersdorf neemt hij zijn intrek in een pension voor heren. Zijn dagen bestaan uit behandelingen in het sanatorium, wandelingen in de natuur, eten, paddestoelenlikeur drinken en het eindeloze en ook wat doelloze gefilosofeer van de andere pensiongasten aanhoren. De oudere heren domineren de gesprekken, horen zichzelf graag praten en zijn het maar over één ding eens: vrouwen zijn ondergeschikte wezens. Veel van de uitspraken van de heren heeft Tokarczuk gebaseerd op daadwerkelijke uitspraken van mannen uit de westerse geschiedenis, van Plato tot Darwin en van Freud tot Kerouac.

Maar wie zijn toch de mysterieuze vertellers van dit verhaal? Al op de eerste pagina van het boek is er een ‘wij’ die inbreekt in het verhaal van Wojnicz. ‘Wij’ stellen zichzelf niet voor, maar blijken door kieren in de vloer te kunnen opduiken en verdwijnen, gebeurtenissen vanuit opmerkelijke perspectieven te bekijken, letterlijk én figuurlijk. ‘Wij’ leveren snedig commentaar op de heren. Als lezer krijg je steeds meer gevoel bij de identiteit van ‘wij’, alsof die opdoemt uit de mist, maar helemaal grip krijg je er niet op: geesten, vrouwen, de natuur, onderling verbonden door netwerken van schimmels? ‘Wij’ zijn in elk geval één ding niet: een man.

Het is door de ogen van deze onbekende vertellers dat Tokarczuk je anders doet kijken naar de gebeurtenissen in het boek, naar de schijnbare tegenstellingen zoals die tussen cultuur en natuur, tussen leven en dood, man en vrouw. Misschien is er meer te zien, als je anders kijkt. Misschien zijn de dingen meer fluïde, onderling verbonden, non-binair. Ook hoofdpersoon Wojnicz blijkt zich steeds meer op dat grensvlak te begeven.

Dit is een boodschap die voor mij sterk uit het boek naar voren kwam, maar het mooie aan de rijke taal en manier van vertellen van Tokarczuk is dat je het boek ook op andere manieren kan lezen: als een reactie op ‘De Toverberg’ van Thomas Mann, als een feministisch manifest, als een pleidooi voor zelfacceptatie, misschien zelfs een klein beetje als een griezelverhaal, hoewel de ondertitel ‘een natuurgeneeskundig griezelverhaal’ wat meer spanning suggereert dan je daadwerkelijk voor de kiezen krijgt.

'Empusion' is een boek waarop je lang kan kauwen en waarin je elke keer weer iets nieuws ontdekt: terugkerende thema’s en symbolen, prachtige bijna romantische natuurbeschrijvingen, humor, mooie zinnen, kleine voorbodes van latere gebeurtenissen. Het is daarmee heel geschikt voor leesclubs, omdat je er in gesprek met anderen veel meer uithaalt dan je zelf zou hebben gedaan. Ik was dan ook dankbaar dat ik dit boek hier op Hebban met anderen samen heb mogen lezen en bespreken!