Stalins ongewenste kind

Duitse Democratische Republiek (DDR), 1949-1990. Een land waarin het leven stilstond? Een staat die tussen 1949 en 1990 door de tijd vergeten was? “Dat niet!” stelt auteur en historica Katja Hoyer (DDR, 1985). Zij gaf de DDR een geschiedschrijving waarin het meer is dan een ommuurd Stasi-land dat 3 okt 1990 plots ophield te bestaan en dat begon …in de Sovjetunie! Daar trokken in het interbellum vele Duitse communisten naartoe. Ze ontkwamen aan de klopjacht van de nazi’s, hoopten daar een rechtvaardigere samenleving te vinden maar troffen er zuiveringen en terreur. Alleen de trouwste volgelingen van het regime bleven over. Precies daaruit selecteerde Stalin een groepje waarvan Walter Ulbricht de kern uitmaakte. Zij moesten na de Tweede Wereldoorlog een antifascistische staat naar Sovjet-Russisch model opbouwen op Duitse bodem. Communisten en sociaaldemocraten gingen op in één socialistische partij (SED), die het Oost-Duitse leven meer dan 40 jaar zou dicteren…

Hoe groeide de DDR – “Stalins ongewenst kind” – uit tot een afzonderlijke staat? Wie had het ècht voor het zeggen? Maak kennis met de meedogenloze bewindvoerders die hun land vorm gaven en daarbij onderdanig de richting volgden die Stalins snor hen wees.
Hoe was het om te leven in dit totalitaire land? Wogen de belofte van een toekomst zonder oorlog en met uitzicht op studie- en carrièrekansen op tegen lange wachttijden, lege winkelrekken en een alomtegenwoordige veiligheidsdienst? Leer de verhalen kennen van wie afwijzend stond, hunkerde naar discussie en zich gevangen voelde achter de Berlijnse Muur; lees over wie gewend raakte aan het systeem, over hoe de DDR veel eerder dan wie ook streefde naar seksegelijkheid en over topsportprestaties die het land apetrots maakten. Ontdek hoe het democratische gehalte al van meet af aan was uitgehold, hoe de voeling van de heersers met de inwoners totaal zoek was en hoe schaarse vormen van vrijheid werden teruggeschroefd door totaal paranoïde partijbonzen. (1)
Hoe verliep de neergang? Welke plannen hadden de DDR-apparatsjiks in petto toen in de jaren 80 vanuit Rusland een nieuwe wind waaide? Gorbatsjovs ideeën voor verandering werden alvast meteen omhelsd door scherpzinnige burgers. Maar waar knelde het schoentje voor de DDR om vlot te schakelen? Kom te weten hoe de politieke elite van de SED niet bij machte was om aan boord te blijven van de voortsnellende revolutionaire locomotief. Deel in de vreugde van wie de Muur open zag staan, in de onwennigheid van hen die voor het eerst vrij naar het westen stapten en in de onzekerheid van de starre DDR-prominenten die in een snelle opeenvolging ten val kwamen.

Katja Hoyer schreef een grondig onderbouwde, frisse en prikkelende geschiedenis van de DDR. Ze vangt haar discours reeds aan in 1918 en verdeelt de tijd tot 1990 in overzichtelijke tijdsegmenten. In elk van deze hoofdstukken bespreekt ze de politieke structuren, heersers en instellingen, gaat ze in op ontwikkelingen en gebeurtenissen die de “massa” beroerden, en neemt ze individuele verhalen onder de loep uit interviews, brieven en documenten. Van bestuurs- naar individueel niveau, van Sovjet-bemoeienis naar jan-met-de-pet die zich niet op zijn gemak voelt; het loopt allemaal naadloos in elkaar. Items als sport, muziek, jeugd- en wooncultuur worden als vanzelfsprekend opgenomen in het betoog. De Trabant van een arbeider krijgt evenveel aandacht als de bevoorrechte woning van DDR-leider Erich Honecker. De band met de Sovjetunie heeft een centrale plaats in het werk, wordt krachtiger belicht dan in wat ik elders over de DDR las, zorgde voor nieuwe inzichten en sloeg me met verstomming. Twee afzonderlijke katernen met veelzeggende kleur- en zwart-wit-foto’s zijn opgenomen. Eindnoten, bibliografie en personenindex vervolledigen het volume.
Katia Hoyer kent zeer goed deze wereld waarvan het bestaan stopte. Voor westerlingen was hij wezensvreemd, voor Oost-Duitsers werd die gaandeweg normaal bevonden. Met gretigheid en empathie heeft Hoyer de DDR een plaats gegeven in de context van de tumultueuze Duitse geschiedenis.

(1) Jan Konst (2018). "De wintertuin: een Duitse familie in de lange twintigste eeuw." Een ijzersterke familiegeschiedenis van 4 generaties Oost-Duitsers. Met elk van de 4 generaties als invalshoek, belicht Konst het dagelijkse leven in de DDR.