Sprankelende prozagedichten met een scherpe ondertoon

Welk woord past hier: (a) Met (b) Door (c) Ondanks (d) Dankzij __________ de duizend aanvullingen erop, is de Chileense Grondwet van 1980 een wangedrocht. Reken maar dat Alejandro Zambra voor antwoord c gaat. Deze meerkeuzevraag komt uit zijn bundel Begrijpend lezen - een parodie op een universitair toelatingsexamen én een aanklacht tegen het Chileense onderwijssysteem. Speels van vorm en scherp van inhoud. Het werk ontstond al toen Zambra deze in zijn ogen absurde test zelf moest doen. 'Jullie zijn getraind, niet opgeleid', concludeert een leraar die uit het systeem is gestapt en nu metroconducteur is in een van de 'leesteksten'. Liegen over je huiswerk mag, afkijken is tot kunst verheven. Leraren kijken maar al te graag de andere kant op. De schuld van de door de dictatuur verrotte Chileense mentaliteit?

Een hele generatie Chilenen groeide op in een dictatuur na de machtsovername in 1973 onder leiding van de wrede generaal Pinochet. De socialistische president Allende en duizenden anderen werden gedood. Tientallen jaren waren executies door staatsmoordeskaders aan de orde van de dag. Pas in 1990 kwam er weer een democratisch gekozen regering. 'We durfden nergens over te praten, laat staan te schrijven. De dictatuur eindigde pas écht bij de dood van Pinochet in 1998', aldus Zambra in een interview in het Newyorkse cultureel magazine BOMB.

Zambra begon als dichter, maar kreeg het gevoel dat hij in die vorm niet genoeg kon bereiken. 'Anders dan veel dichters wilde ik niet neerkijken op de roman als een soort onbeholpen vorm van poëzie.' De boel flink opschudden met proza leek Zambra de ideale weg. In zijn eerste novelle, het felle Bonsai, wordt in afgemeten zinnen de wereld van een jong Chileens stel ontleed - metafoor voor een hele generatie. Vrijen lukt goed maar praten minder. Op de een of ander manier blijven de hoofdpersonen eenzelvig en leugenachtig. Net als de Chileense samenleving als geheel zijn ze niet meer tot authenticiteit in staat. 

De novelle sloeg in als een bom. In één klap rekende Chileense literatuur af met de gezapige familiegeschiedenissen van Isabel Allende én werd de schade die het dictatoriale verleden had aangericht bespreekbaar gemaakt. En dat was nog maar het begin. De opvolgers Het verborgen leven van bomen en Manieren om naar huis terug te keren vielen literatuurprijzen en luide bijval van zowel critici als lezers ten deel. Alleszins de moeite waard dus, het werk van Zambra.

Luc de Rooy van de jonge en dynamische uitgeverij Karaat nam zelf de - zeer geslaagde - vertaling van Begrijpend lezen voor zijn rekening. De Rooy geeft volgens eigen zeggen alleen boeken uit die hij zelf ook zou willen lezen: van Valeria Luiselli (een sensatie in Mexico) tot Cees Nooteboom. De marketing is tevens prikkelend: in plaats van een persbericht wordt een curieus interview met Zambra van cultsite electricliterature.com naar de recensenten gestuurd.

Elke literaire vorm is al een keer bedacht, denk je. En dan doet deze originele parodie met een razendscherpe maatschappijkritische inhoud je versteld staan. Iets bijzonders.