Schuldgevoel over domme beslissing? Lees Hadzji Moerat

Magisch, die 19e-eeuwse Russische schrijvers, zeggen ze. Maar waar moet je beginnen? Begin ‘s met Hadzji Moerat van Leo Tolstoj. Voor 7,50 euro kun je ervaren wat een rijkdom, gelaagdheid en veelzijdigheid Tolstoj te bieden heeft. Een spannend verhaal uit een andere wereld dan de onze en je leert een hoop over 's mensen beweegredenen en dilemma's.

We volgen een gedoemde Tsjetsjeense rebellenleider die overloopt naar de Russen. Niet in 2010 dus, maar 1850: toen was het daar ook al oorlog. Tolstoj verplettert je al op de eerste bladzijden met een uitweiding over het veld dat hem inspireert tot dit verhaal. "Rode, witte, roze geurige, pluizige klaver; brutale margrieten; melkwitte madeliefjes met een heldergeel hart en een kruidige lucht, geel koolzaad met zijn honinggeur..." En zo gaat het nog een tijdje door, tot je zèlf in dat veld staat. De schrijver raakt in vervoering over de veerkracht van een distelstruik. Overreden, onder de modder gespat. "Maar hij stond nog steeds en gaf zich niet over aan de mens, die al miljoenen van zijn broeders had vernietigd."

De werdegang van de hoofdpersoon is tragisch en onafwendbaar. Verraden door de machtige imam Sjamil, familie gegijzeld, problemen met zijn naasten èn met de Russische machthebbers. Onderweg komen we complexe en interessante personages tegen, ontdekken we hoe diep de haat tussen die volken geworteld is, beleven we spectaculaire avonturen, leren we meer over de gewoonten en de taal van de Tsjetsjenen, ontluiken erotische relaties... Mensen bestrijden elkaar op leven en dood. Emoties lopen hoog op, hoofden worden afgehakt. Wel even door de eerste 80 pagina’s heenbijten: Tolstoj neemt ruim de tijd om je met iedereen te laten kennismaken. Daarna komen al mensen met hun verschillende beweegredenen in steeds hoger tempo in actie – tot het knap beschreven plotselinge einde.

Dan is er nog de politieke dimensie. Herinneringen aan de televisiebeelden van de in Rusland erg bekende cineast Andrej Tarkovski komen op, hij gaat tekeer tegen een Nederlandse journalist omdat de gevoelens die hij in zijn films verbeeldde, door Nederlanders niet begrepen kúnnen worden. Met onze democratische traditie is de staat immers een sullige oom die je af en toe op zijn donder geeft; in Rusland een brute beer die elk ogenblik kan besluiten je dood te bijten. Juist dat maakt ‘Russen’ als Tolstoj interessant. Zo loopt er een rechte lijn van de Tsaar Nicolaas, die er in dit boek niet best afkomt, naar Stalin en Poetin. Macht tot elke prijs, het geluk van het individu is volkomen ondergeschikt, dat is zo ongeveer de bestuurscultuur. Het oordeel van de Tsaar over een wanhopige student die een professor een paar onbeduidende verwondingen heeft toegebracht: "Twaalfduizend stokslagen." Hij feliciteert zichzelf met het feit dat Rusland geen doodstraf kent. "Een pijnlijke dood, maar ook een nodeloze wreedheid", schrijft Tolstoj: vijfduizend slagen voldoen om ook de sterkste man te doden.

Omgeven door verraad probeert de hoofdpersoon – zo ongeveer als enige - de verantwoordelijkheid te nemen voor zijn daden. "Moet ik Sjamil vertrouwen en naar hem teruggaan, dacht Hadzji Moerat. Hij is een slimme vos – hij zal me misleiden. [] Hier blijven? De Kaukasus onderwerpen voor de Russische Tsaar?". Hij blijkt achteraf steeds verkeerde morele keuzes gemaakt te hebben, maar schúldig is hij niet. Sterker nog, hij is min of meer de enige ‘goede’ hoofdfiguur in het verhaal. Jean-Paul Sartre zou zijn ideeën over existentialisme (de mens is vrij in zijn gedachten, maar niet in de consequenties) hier opgedaan kunnen hebben. Vroeg of laat zie je jezelf terug in die arme hoofdpersoon. Wie maakte er niet ooit goedbedoelde keuzes die achteraf rampzalig bleken? Heb je ooit zoiets gedaan en voel je je daar rot over, dan moet je dit boek lezen...

Hadzji Moerat - perfect uitgegeven en vertaald, voorzien van en legenda en notenapparaat - kondigt een nieuwe Tolstoj-uitgave aan. Niks hogeschool voor de literatuur voor wie Ruslandkunde heeft gestudeerd. Gewoon aan beginnen, de tijd voor nemen en van genieten.