De Multatuli van de Maghreb

Als Mouloud Mammeri (1917-1989) het onstuimige weer beschrijft, kondigt dat dramatische gebeurtenissen aan in het Algerijnse bergdorpje Tasga. Mokrane, een jongere uit het dorp, is een van de centrale figuren. Door zijn ogen zien we hoe de oeroude Berbercultuur verwelkt door de westerse overheersing. Niemand wil meer schaapherder worden. Er wordt gedroomd van auto's en luxe woningen. In plaats daarvan worden de jongens geronseld voor het leger. Van de Tweede Wereldoorlog zal Algerije niet veel beter worden, maar de Berbers móeten van de Fransen meevechten. Voor Mokrane loopt dat slecht af.

Ondertussen corrumpeert de overheersing het dorp. Zwarthandelaren krijgen het voor het zeggen. Naar de geestelijke wordt niet meer geluisterd. De mensen lijden honger. "Het Arabische land was vruchtbaar. Waar was al het graan gebleven? Er waren grote Franse fabrieken..." Vrouwen hebben het helemaal moeilijk. Als er geen kinderen komen bij Mokhari's partner Aazi spreekt het dorp er schande van. Fakirs bemoeien zich ermee. Ondertussen broeit het tussen Davda en Menach, maar dat kan nooit iets worden want Davda is uitgehuwelijkt. Eén van de hoofdpersonen besluit uiteindelijk het dorp achter zich te laten en in de mijnen te gaan werken. Een definitief afscheid van de Berbercultuur en een voorbode van de massale migratie uit dit gebied - nog een aspect waarin dit boek een geromantiseerde kroniek is van de recente geschiedenis van Algerije.

Het autobiografische (er komt aan het eind ook in het boek een Mouloud voor die als enige uit het dorp kan gaan studeren) Het verlaten land (1952) was Mammeri's debuut. Hij schreef over de Berbercultuur in het Frans, de taal van de overheerser. Dat zette kwaad bloed bij veel Berbers. Aan de andere kant is er geen officiële geschreven Berbertaal, en staat Arabisch er ook heel ver vanaf. In 1989 kwam Mammeri om bij een nooit opgehelderd auto-ongeluk. In een mooi nawoord beschrijft Asis Aynan (1980), die naam maakte als mede-auteur van Ik, Driss (een jongen met een Marokkaanse achtergrond ontdekt dat hij méér kan) hoe groot de betekenis was van deze auteur.

Om Mammeri te begrijpen moet je weten dat om het woongebied van de Berbers al eeuwen wordt geknokt. De Fransen pakten de Maghreb af van het Ottomaanse rijk in 1830. Na zes jaar guerilla en honderdduizenden slachtoffers was Algerije in 1962 klaar met de Fransen, maar rustig werd het er nooit. In 1991 brak een burgeroorlog uit nadat de regering de verkiezingsuitslag annuleerde omdat moslimfundalisten dreigden te winnen. De berbers trokken wéér aan het kortste eind: hun bergachtige provincie werd gebruikt als schuilplaats voor terroristen. In 2002 was de burgeroorlog voorbij. De terroristen zijn sinds een paar jaar weer terug, ditmaal in de vorm van IS-strijders.

Het verlaten land is al nummer acht in de tiendelige Berberbibliotheek die Asis Aynan samenstelde. Eerder verscheen al werk van Mohammed Khaïr-Eddine, Tahar Djaout, Taos Amrouche, Kateb Yacine dat nog nooit in het Nederlands te lezen was en het beroemde, en het eveneens autobiografische Hongerjaren van de Marokkaanse volksheld Mohamed Choukri ging hem voor. Hester Tollenaar, mede-initiatiefnemer, zorgde voor een geslaagde vertaling. Journalist en radiomaker Jurgen Maas startte in 2013 zijn uitgeverij en specialiseert zich in schrijvers uit het Midden-Oosten en Afrika - prachtig. 'Dat is nog eens andere thee dan koffie', zou mijn oude leraar Nederlands gezegd hebben.

Als roman is Het Verlaten land al minstens vier of vijf sterren waard - je proeft het woestijnstof tussen je tanden. We hebben hier ook nog eens een mijlpaal in de Berbercultuur in handen. Extra ster: Mammeri is de Multatuli van de Maghreb.