Ultieme biografie van eigenzinnige uitgever

Altijd al ’s afgevraagd wie die Polak is van Polak & Van Gennep? In J.B.W.P. lees je alles over dit literair fenomeen, dat diep gebukt ging onder het stigma én Joods, én homoseksueel, én - volgens eigen zeggen - ‘onaantrekkelijk’ te zijn. Wie de doorwrochte biografie van Koen Hilberdink leest, denkt onwillekeurig dat koketterie daar een rol speelt. In de fotokatern zie je een beschaafde, intellectuele vent - zo iemand die je graag beter zou willen leren kennen.

De dood van zijn vader, de Duitse bezetting en, na de oorlog, de dood van zijn moeder, hakten er bij Johan Polak (1928-1992) flink in. Geld zat, maar wat moet hij met z’n leven? Bij uitgever Van Oorschot raakt hij onder de indruk van het boekenvak.

“Ik zag je daar bezig, je liet me de prachtigste boeken zien. Ik dacht, dat wil ik óók gaan doen.”

Uitgever en verzamelaar zal hij worden. Nu komt Polak op gang. Als HBS-er haalt hij later alsnog het gymnasiumdiploma. Op het dweperige af geniet hij van de antieke wereld en ontwikkelt hij zijn ‘biblioseksualiteit’. Alles wat hij mooi vindt, komt in zijn fonds. Zo maakt Nederland kennis met het werk van Marguerite Yourcenar (pseudoniem van de Amerikaans-Frans-Belgische Marguerite Cleenewerck de Crayencour). Zij zou in 1980 als eerste vrouw (na 345 jaar woonden er in Frankrijk geen vrouwen, zou je denken) lid worden van de Académie Francaise. Zonder Polak geen Witold Gombrowicz, Pools avantgardist, in het Nederlands. Hij geeft Reve uit, zet Frans Kellendonk op de kaart en dichteres Ida Gerhardt. Hij verzorgt heruitgaven van zijn idolen Leopold, en Bloem. Sommige boeken kósten alleen maar geld, maar dat deert Polak niet. Hij richt met de praktischer ingestelde Rob van Gennep (‘uitgever van links Nederland’) Atheneum Boekhandel op, mekka voor de literair-snobistische Amsterdammer. Tegen wil en dank wordt hij bekend als voorvechter van homorechten.

Het familiefortuin dat hij erfde had hij kunnen omzetten in Franse kastelen, autocollecties of drugsroezen. Maar nee, Johan werd maecenas. Soms eiste hij daar wel wat voor terug. Liet de onverbeterlijk heteroseksuele Rob van Gennep zich de opmerkingen over zijn kont maar zo’n beetje aanleunen, sommigen geven toe aan de druk om deel te nemen aan ‘mag-ik-jouw-piemeltje-zien-dan-toon ik-de-mijne’-spelletjes als ze weer eens om geld kwamen bedelen. Voor een stoet aan mooie en enigszins hulpbehoevende jongens werpt Polak zich als beschermer op. Joseph. Leo. Rik, die hij min of meer adopteert. Soms ruilt hij een vriendje met Gerard Reve. Een beetje griezelig, al dit gescharrel. Aan de andere kant: bij een ouwe vent die probeert jonge vrouwen het bed in te kletsen zou dit in bepaalde kringen nog niet zo lang geleden met een vergoeilijkend ’hij is nogal dol op de vrouwtjes’ worden afgedaan.

Johan Polak heeft een hoop tot stand gebracht. Dat alleen al legitimeert al een biografie. Hij speelde ook een hoofdrol in de literaire wereld in een periode waarin Nederland zijn onschuld (‘nooit meer oorlog’) verloor, waarin emancipatie van LGBT’s werkelijkheid werd en een heel nieuw intellectueel klimaat ontstond. Dat geeft een extra laag aan het verhaal. Hilberdink schetst een begaafd, worstelend en bij vlagen onmogelijk figuur. Om het nog maar niet te hebben over de vele manipulaties, intriges en ruzies die Hilberdink smakelijk beschrijft. Op een bepaalde manier lijkt de persoonlijkheid van de zogenaamd bescheiden dandy/uitgever ook behoorlijk dominant. Misschien een trekje van Johans vader, die succesvol een bedrijf leidde? Zo pak je ook nog een boeiende karakterstudie mee.

Hilberdink, vooraanstaand biograaf en literatuurwetenschapper, is met liefde in Polaks leven gedoken, dat merk je aan alles. Járen heeft hij eraan gewerkt om alles perfect op z’n plek te krijgen. Om de cirkel rond te maken verscheen het boek - prachtig verzorgd - bij Van Oorschot. Had hij nog geleefd en zou het over een ander zijn gegaan, dan is de kans groot dat Polak zou hebben gezegd ‘hier met dat mooie manuscript, dat gaan we ’s even piekfijn voor jou uitgeven’...