'Dit proletariaat heeft een bloedbad nodig'  

Van onderwijzer tot dictator in tien jaar - hoe kon het zo ver komen? Antonio Scurati's werk over de mythische populist Benito Mussolini leest als een moderne actiethriller, ook al spelen de gebeurtenissen zich honderd jaar geleden af. Met korte scènes, voorafgegaan door krantenberichten en rapporten van de geheime dienst weet hij de aandacht van de lezer 800 pagina’s lang vast te houden - een prestatie op zich.    

In juli 1919 voelen veel Italianen zich de verliezers van de Eerste Wereldoorlog, waarin ze met Engeland en Frankrijk samen tegen Oostenrijk-Hongarije vochten. Het beloofde Dalmatië en Fiume (nu allebei deel van Kroatië) krijgen ze niet. 'De overwinning is verminkt,’ schreeuwt de ultrarechtse dichter en avonturier Gabriele d’Annunzio. Honderdduizenden die hebben gestreden in die oorlog lijden thuis honger. Van beloften over welvaart en eigen stukjes grond komt niks terecht. De politiek is hopeloos verdeeld. Mussolini ruikt letterlijk bloed. Hij stapt over van de socialisten naar de nieuwe fascistische beweging en manipuleert zich op de schouders van de trinserocrazia (de ‘loopgraaf-elite') met bluf en geweld omhoog.

Knokploegen terroriseren - met steun van het Vaticaan en het grote geld - socialistische en communistische tegenstanders. Voor de wrede moord op de socialistische politicus Giacomo Mateotti gaf Mussolini zo ongeveer de opdracht. Geweld en intimidatie zijn Mussolini 's forte: als kind al pestte Benito zijn klasgenoten zozeer, dat hij van school werd getrapt. Een vrouw die niet voldoende gewillig was stak hij met een dolk, een onwelgevallige journalist met een degen. Verslaafd aan geweld, maar steeds kwam hij ermee weg. Van kwaad tot erger, daar ligt de sleutel, lijkt Scurati te willen zeggen.    

'De fascisten zijn vastbesloten één lijn niet los te laten: zij zullen hun geweld intelligenter maken, maar er nooit van afzien.' (Mussolini in 1921)    

Als de zwarthemden dreigen op te marcheren naar Rome en in een paar provinciesteden vast beginnen met moorden en platbranden wil de koning het leger niet inzetten: alles beter dan de communisten aan de macht. Net als Hitler ‘laat’ Mussolini zich verkiezen tot kabinetsformateur. Applaus dendert door het parlement bij zijn eerste optreden als premier. 'Italië is op huwelijksreis met deze man,’ schrijft Scurati. En dat terwijl hij eigenlijk niets op heeft met gewone mensen (‘de kudde’).    

Wat is dat toch met de Italianen dat 'sterke mannen' (denk Silvio Berlusconi en - eerder - Giulio Andreotti) zo populair zijn en alles zo naar corruptie stinkt? Mussolini's geboorteplaats is nota bene een bedevaartsoord, en laatst wilden de neofascisten (Forza Nuova) zelfs opnieuw naar Rome opmarcheren. Mussolini heeft dan wel niet miljoenen doden op z'n geweten zoals Hitler of Stalin, honderdduizenden zijn het er wel, omdat Italië onder zijn leiding door de geallieerden totaal in de pan wordt gehakt. Dat gaan we allemaal beleven in deel twee en drie, want dit is pas deel één van de serie.    

Vertaler Jan van der Haar bracht ons al d’Annunzio's De schoonheid van de nacht (een lul van een vent, maar o, wat schreef hij prachtig, aldus de Volkskrant) en brengt het Italiaans zo levendig over dat het bijna voelt of je de originele versie leest.    

Scurati, toneelschrijver en literator, kruipt zo diep in het hoofd van de dictator dat je het overzicht kwijtraakt. Houdt hij de mythe zo juist niet in stand, vroeg literatuurcriticus Arthur Weststeijn zich in NRC af. Inderdaad een beetje griezelig dat hij zo inzoomt op de persoon. 'Alle dialogen berusten op feiten,’ meldt Scurati trots voor in het boek, maar annotaties of een verantwoording zijn nergens te vinden. Als je echt wilt weten hoe het zit, lees dan het aardbevingsbestendig onderbouwde Mussolini van Peter Neville, met notenappraat van 17 pagina's.    

Al heeft het met wetenschap weinig te maken, als literair experiment is dit ambitieuze werk behoorlijk goed geslaagd. Je moet wel proza van het type 'opnieuw krimpt de geschiedenis tot een verslag’ en ‘hij ruikt met verwijde neusvleugels de eeuw' doorstaan.