Waar een fietsongeluk allemaal niet toe kan leiden

Jan Rotmans was hoogleraar aan de Erasmus Universiteit tot hij, aan bed gekluisterd door een fietsongeluk, zijn eigen omwenteling doormaakte en besloot wetenschappelijk activist (‘scientivist’) te worden. Zo werd hij medeoprichter van de stichting Urgenda voor innovatie en duurzaamheid die de regering in 2015 bij de rechter dwong het CO2-beleid uit te voeren en bekend werd met de Dag van de Duurzaamheid. Die bekommernis om het klimaat komt niet uit de lucht vallen: al in 1990 promoveerde Rotmans op een klimaatveranderingsmodel dat de ernst van de wereldwijde opwarming aantoonde.

Als we de boel niet anders aanpakken loopt het scheef. Gelukkig is er een oplossing: met een maatschappelijke, organisatorische en menselijke omwenteling kunnen we weer een toekomst voor onszelf te creëren, aldus  de auteur. Van de huidige stelsels in politiek, zorg, onderwijs en arbeidsmarkt, gebouwd in de 19de en 20e eeuw, moeten we wel af. Ze zijn bureaucratisch en complex geworden en zitten ons in de weg. We zijn een stuk mondiger en zelfstandiger dan de ongeschoolde arbeiders in loondienst waarvoor die ooit werden opgericht. Kritiek op instituties - de geest van uitvinder van de sociologie Max Weber (de systeemwereld versus de ‘echte’ leefwereld) waart over dit boek.

We kunnen die systeem-draken dus verslaan, maar stapje voor stapje gaat dat niet lukken. Tijd voor radicale transitie, vindt Rotmans. “We zitten nu in een chaosfase, waarbij heel veel mensen zien dat het anders moet en kan. Een fase waarin veel nieuws ontstaat.” Transformatie vraagt om loslaten wat we hebben geleerd en tot nu toe hebben gedacht en gedaan. Een actueel voorbeeld: jonge mensen die voor het klimaat opkomen, gaan niet eerst naar een politieke partij, maar organiseren zichzelf. ‘Dit hebben wij in 50 jaar niet voor elkaar gekregen’ zeiden ze bij Milieudefensie, dat in het begin meehielp en waar ze tot hun verbazing zagen dat jongeren het verder zelf wel uitzochten.

Rotmans reist het land door om als een Nederlandse Al Gore (‘an inconvenient truth’) de gospel van de duurzaamheid en klimaatbewustzijn te preken. “Ik wil friskijkers en dwarsdenkers uit alle hoeken van de maatschappij stimuleren om op creatieve wijze samen het kantelpunt te bereiken.” Een wetenschapper als activist, dat is zo gek nog niet. Grote namen gingen Rotmans voor, tot die van Albert Einstein, die zich tientallen jarenlang inzette als vredesactivist, toe.

Wat geeft het dat dit boek af en toe The Third Wave van Alvin Toffler uit 1980 parafraseert. Of dat die verhalen dat we nooit eerder zo in verwarring waren (toen de regering en de koningin in 1940 het land uitvluchtten waren we ook behoorlijk in de war) wat goeroeïstisch klinken. Het gaat erom wat je ermee dóet. En dat is wat de auteur betreft een hele hoop. In zijn boek vind je veel voorbeelden van projecten waar hij zelf bij betrokken was, en reflecties op de manier waarop mensen zijn boodschap oppakken. “Het moet wel snel en radicaal, maar ook weer niet zo snel en radicaal als de ondernemer die al zijn managers ontsloeg en helemaal opnieuw moet beginnen.”

Een persoonlijke getuigenis van een intelligent en gepassioneerd (wie hem ooit heeft horen spreken weet wat hier wordt bedoeld) mens dus, dit boek. Recepten voor een betere samenleving zijn er wel meer, wat zou wijzen op een driesterrenniveau, maar door die authenticiteit krijgt ’t net dat extra. Een carrière als topwetenschapper, veilig in je ivoren toren, opgeven om het land door te trekken, met je poten in de modder van de praktijk te duiken en de boer op gaan met recepten voor een betere samenleving, dat spreekt tot de verbeelding, dat inspireert. Waar een fietsongeluk allemaal niet toe kan leiden.