Geslaagde symbiose literaire roman en historische thriller

De Lutherse dominee Lars Levi Læstadius (1800-1861) is een bekende 19de-eeuwse Zweed van Samische afkomst. Hij woonde en werkte in het noordelijke, tegen Finland grenzende plaatsje Pajala en was de voorganger van een religieuze opwekkingsbeweging. Afgezien daarvan was hij ook een bekende botanicus. Met Beren koken schreef de Zweedse auteur Mikael Niemi (1959) een boek waarin deze dominee een hoofdrol vervult. Daar was hij de aangewezen persoon voor, want zelf woont hij ook in Pajala. Het eindresultaat is een lichtbiografische roman van hoog niveau waarin een echt Scandinavisch misdaadverhaal is verweven. Daarin neemt Læstadius ook de rol van CSI avant la lettre op zich.

Mikael Niemi publiceerde al redelijk wat werk van uiteenlopende snit, waaronder dichtbundels, jeugdboeken, toneelstukken en romans, waarvan er enkele zijn vertaald. Zijn bekendste boek is de internationale bestseller Popmuziek uit Viitula, een autobiografisch geïnspireerde roman over een jongen die in de jaren ‘60 opgroeit in het meertalige (er wordt Zweeds, Fins en Samisch gesproken) Pajala. Beren koken is vertaald door Geri de Boer.

De opwekkingsbeweging van Læstadius was gelieerd aan het 19de-eeuwse gereformeerde Reveil, dat ook in Nederland plaatsvond. Door zijn Samische afkomst had de dominee echter nauwe banden met de lokale Lapse bevolking, waarvan een opmerkelijk groot deel zich bij zijn beweging aansloot. Hij stond strenge leefregels voor en trok ten strijde tegen in de streek heersende vormen van ernstig alcoholmisbruik.

De belangrijkste hoofdpersoon in het boek is niettemin de fictieve, Samische ik-figuur Jussi. Als twaalfjarige komt hij als een soort pleegzoon in het huishouden van de dominee en krijgt er een gedegen privéopleiding. Tien jaar later, in 1852, sterft een lokale veehoedster een onnatuurlijke dood. Men gelooft dat het meisje ten prooi is gevallen aan een beer en gaat naarstig op jacht naar het monster. Wetenschapper Læstadius onderneemt met hulp van Jussi echter een meer methodisch onderzoek en stuit op sporen van een menselijke moordenaar. Toch wanen de dorpelingen zich veilig nadat ze inderdaad een beer hebben gevonden en gedood. Dat blijkt een vergissing. Terwijl de heren hun onderzoek voortzetten, maakt de dominee zich grote zorgen over de toekomst van zijn opwekkingsbeweging, terwijl Jussi droomt van een toekomst met de mooie Maria.

Als succesvolle combinatie van een historische thriller, filosofisch getinte literatuur en een liefdesgeschiedenis doet Beren koken enigszins denken aan De naam van de roos van Umberto Eco. Niemi geeft echter een compleet eigen draai aan het concept. Zo past het moordmysterie dat zich ontvouwt uitstekend in Noord-Scandinavië en heeft het precies die donkere en rauwe inslag die je daarvan verwacht. Daarnaast weet de auteur als geen ander de lokale spanningen rondom de taaldraaikolk en de etnische verschillen vorm te geven en te verweven met vrijwel alles dat er in het boek gebeurt.

Ondertussen speelt het verhaal zich zonder twijfel af in de 19de eeuw, waarbij zowel de streek als de mensen raak worden getroffen, inclusief de Samen. Al gaat de auteur wel ver met de opsporingsmethodes die hij Læstadius laat gebruiken, wetende dat de forensische wetenschap in 1852 nog moest ontstaan. Daar staat tegenover dat we diepe kijkjes mogen nemen in de zielen van zowel Jussi als de getroebleerde dominee en dat alles is opgeschreven in mooie, vaak emotioneel geladen taal.

“Ik wilde haar inademen en nooit meer uitademen. Ik moest nog een keer hoesten om een gat in de wereld te maken waardoor de lucht naar binnen kon.” 

Door de vele filosofische overpeinzingen en gesprekken krijgt het verhaal de nodige diepgang. Helaas heeft het eveneens last van vaagheden. Door de gehanteerde ik-vorm zijn de motieven van andere personages dan de beide hoofdpersonen soms onduidelijk. Verder blijft het de vraag of die strenge dominee echt zo’n heldhaftige en verlichte man was als hier wordt geschetst of dat dit vooral het beeld is dat Jussi van hem heeft. Ook de perikelen rond de opwekkingsbeweging worden niet altijd afdoende uitgelegd.

Desondanks is Beren koken een indringende roman met een interessant onderwerp en een spannende plotontwikkeling op de koop toe. Duister maar niet naargeestig en soms zelfs romantisch. Een goed in elkaar passende symbiose tussen genres.