Rode Joan was vooral verliefd

Een paar jaar geleden herhaalde de BBC weer eens een serie over het vooroorlogse leven van studenten in Cambridge. Thema was de populariteit van het communisme onder de studenten. Wie deze geschiedenis een beetje kent, kon alle hoofdpersonen thuisbrengen: de ‘Cambridge Spy Ring’ van roemruchte Britten uit de hogere klassen die in hun studententijd werden geronseld als spionnen voor de Sovjet-Unie. De ‘grote vier’ Anthony Blunt, Guy Burgess, Kim Philby en Donald Maclean kwamen voorbij, en een aantal onbekendere personen.

Voor de Britten is dit aspect van hun geschiedenis een korstje waar ze maar aan blijven pulken en waar ze romans, toneelstukken en filmscripts over blijven produceren. Meest beroemd is waarschijnlijk Alan Bennetts toneeltekst A Question of Attribution. Het stuk, een dialoog tussen kunsthistoricus Anthony Blunt en koningin Elisabeth, werd verfilmd voor de televisie en is nog regelmatig te zien. In dit culturele en literaire subgenre ‘Communistische Cambridgiana’ valt ook Rode liefde van Jennie Rooney. Deze roman verscheen in 2013 in de UK als Red Joan. Maar Rode liefde is misschien een betere titel voor dit boek, want zo ‘rood’ was hoofdpersoon Joan helemaal niet.

Jennie Rooney wilde nadrukkelijk een roman schrijven, zo zegt ze in haar nawoord, gebaseerd op het waargebeurde verhaal van een onbekende vrouwelijke spion, Melita Norwood, die in 1999 op 87-jarige leeftijd werd ontmaskerd. De Britse schrijfster, die zelf in Cambridge gestudeerd heeft, kwam dit verhaal op het spoor via een krantenbericht met de geniale kop ‘The Spy Who Came In From The Co-op’. Het is duidelijk uit welke soeppan Rooney zichzelf wilde opscheppen. Door ingenieus heen en weer te springen tussen heden en verleden, vertelt Rooney het verhaal van de eveneens 87-jarige Joan, die op een ochtend bezoek krijgt van de Britse inlichtingendienst. Anthony Blunt komt, vermomd, in de roman voor, als jaargenoot en bekende van Joan. Er wordt ook iets gesuggereerd over een personage in wie kenners van de ‘Spy Ring’ Guy Burgess kunnen herkennen, die als dubbelspion zowel voor de Russen als de Britten actief was. Het is voor de liefhebbers ook mogelijk enige overeenkomst te zien tussen Joan en John Cairncross, een spion die Britse atoomgeheimen doorsluisde. Het grote verschil is dat de mannen in de ‘Cambridge Spy Ring’ mannen waren, met alle privileges van dien, en Joan niet. Joan kon als studente natuurkunde geen graad behalen, want een ‘diploma’ was het hoogst bereikbare. Dit werkte spiontechnisch gezien in haar voordeel. Zij kon zonder problemen papieren kopiëren; iedereen ging ervan uit dat een meisje toch niet begreep waar de berekeningen over gingen.

Rode liefde gaat echter niet over spionage en zelfs niet over politiek. Tussen de echte Melita Norwood en de verzonnen Joan Stanley bestaat niet zoveel overeenkomst. Met name ontbreekt deze op het punt waar het werkelijk om draait: het geloof in het communisme, dat sterker was dan het taboe op landverraad. Joan Stanley was geen communiste. Haar humanistische, vaag socialistische ideeën had zij van huis meegekregen en voor de rest was het eigenlijk een kwestie van toeval. Als zij haar ‘handler’ nooit had ontmoet, was zij niet verliefd geworden en had haar leven er anders uitgezien. Hoe het toeval iemands persoonlijke geschiedenis beïnvloedt, en hoe elke beslissing consequenties heeft, toont deze roman helder aan.

Jennie Rooney’s Inspiratiebron Melita Norwood was wél een echte communiste. Na lezing blijft de vraag hangen waarom Rooney er niet voor gekozen heeft Joan iets meer van Norwoods activisme mee te geven. Misschien is het voor een jonge schrijver (Rooney is geboren in 1980) gewoonweg onmogelijk om zich het politieke vuur voor te stellen waarmee de communisten streden voor wat zij als de waarheid zagen. Wie in de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw communist was, was zeven dagen per week in touw voor de revolutie. De personages in Rode liefde steken daar wat bleekjes bij af; zij zijn toch vooral met zichzelf bezig. Maar misschien is dat Rooney’s boodschap.