Diep inademen

Naar Auschwitz werden ongeveer 1,3 miljoen mensen gedeporteerd. Hiervan zijn er ongeveer 1,1 miljoen om het leven gekomen, waarvan het grootste deel werd vergast.

Is het mogelijk om over liefde in Auschwitz te schrijven? Is het mogelijk om een satirische roman over het leven in Auschwitz te schrijven? Op voorhand zou je waarschijnlijk nee zeggen, maar Het interessegebied van Martin Amis bewijst op magistrale wijze dat het kan.

SS-officier Angelus (Golo) Thomsen is een neef van Martin Bohrman en de eerste van de drie hoofdpersonen. Hij beschrijft zichzelf als een helblonde Ariër met kobaltblauwe ogen, is goed opgeleid, heeft succes bij de vrouwen en beschikt over een sardonisch gevoel voor humor. Hij stoort zich soms aan de ongemakken die het leven en werken in het Ka Zet met zich meebrengen, maar trekt zich verder weinig aan van de nachtmerrie om hem heen. Welke taken Golo in Ka Zet III precies verricht is onduidelijk, maar erg druk heeft hij het er niet mee.

Kampcommandant Paul Doll is de tweede hoofdpersoon van het boek. Hij is weergaloos dom, egoïstisch, grotesk in zijn gedragingen, lachwekkend lyrisch in zijn uitingen en buitengewoon trots op wat hij bereikt heeft. Elders zou Paul Doll een beklagenswaardige, lachwekkende figuur zijn, maar hier niet. In het konzentrationskamp hebben de lachwekkende trivialiteiten en grootheidswaanzin van Doll afschuwelijke gevolgen voor anderen.

'Dus dit is een mens', is de wijze waarop Doll de derde en laatste hoofdpersoon, Szmul, begroet. Szmul is een Poolse jood die het tot Sonderkommandoführer heeft moeten schoppen om in leven te blijven, maar vooral om ervoor te zorgen dat zijn vrouw in het Warschause getto met rust gelaten wordt. Hij is inmiddels niet meer bang voor nachtmerries, want die zijn volstrekt niet in staat om iets te verzinnen dat in de verste verte zo gruwelijk is als wat ik de hele dag doe – en ze proberen het ook niet eens meer. Nu droom ik over eten en schoon zijn. Szmul is kort van stof, maar wat hij vertelt en de onopgesmukte wijze waarop hij dat doet, is ijzingwekkend krachtig.

Het is augustus 1942 als Hannah Doll zich, samen met hun twee dochters, bij haar man voegt en Golo Thomsen haar voor het eerst ziet. Het is alsof de bliksem inslaat als Golo haar ziet en hij neemt zich voor om de prachtige, struise Hannah te verleiden. Het verloop van deze liefde en de gevolgen daarvan zijn dan de rode draad van het verhaal, maar onderhuids en op zijn minst net zo belangrijk is het verloop van de oorlog in het oosten. Op subtiele wijze – via terzijdes in gesprekken of delen van nieuwsberichten – wordt langzamerhand duidelijk dat de Duitsers de oorlog aan het verliezen zijn. Dat betekent dat de häftlingen en andere untermenschen sneller en efficiënter vernietigd moeten worden. Dat legt een grote druk op Doll, die zich steeds meer te buiten gaat.

Amis leeft zich enorm uit wanneer hij Doll aan het woord laat en hij beschrijft de vaak wrede acties op pijnlijk hilarische wijze. Zo hilarisch dat je soms te laat beseft wat en waarover je leest en dat doet pijn. Maar Amis zou Amis niet zijn als hij niet ook zo nu en dan gewoon plezier maakt, met als gevolg dat het wemelt van de waanzinnige namen en de belachelijk rangen in het kamp. En ook de logeerpartij van Golo bij de Bohrmannetjes is een grote satire. Amis is met Szmul echter op zijn aller-, allerbest. Bij Szmul komen liefde en dood samen tot leven.

Ik zal me tussen hen voegen en tegen de oude man met een pelsmantel zal ik zeggen: 'Gaat u zo dicht mogelijk bij het ventilatiegat staan, meneer.'
En tegen het jongetje in een matrozenpak zal ik zeggen; 'Diep inademen, jochie.'