Antibiotica tegen het verraad der feiten

Filosoof Sebastien Valkenberg streeft een nobel doel na: afrekenen met 'fact free' filosofie, slordig redeneren en modieuze denkbeelden. De titel van zijn laatste boek Op denkles roept de verwachting op dat we de kwaliteit van ons denken zouden kunnen verbeteren aan de hand van de inzichten die hij ons presenteert. In veertien hoofdstukken behandelt hij denk- en discussiepatronen en legt hij uit waarin de gevaren schuilen van uitspraken als “zo zou ik het niet willen noemen” of  “Jij bent ook niet tolerant”.

Op denkles is het derde boek van Valkenberg, na Het laboratorium in je hoofd (2006) en Geluksvogels (2010). Hij studeerde filosofie in Amsterdam en Leuven en liep stage bij Filosofie Magazine, waar hij nog steeds voor schrijft. Ook schrijft hij stukken over algemene onderwerpen bij Trouw, Elsevier en is hij blogger bij de Dagelijkse Standaard.

Elk hoofdstuk in Op denkles heeft een uitspraak, die Valkenberg als problematisch ziet, als titel. Bijvoorbeeld hoofdstuk zeven: “Een los verband tussen verschillende gebeurtenissen is genoeg om mensen te doen uitroepen: "Dat kan geen toeval zijn!"" Hij analyseert in dit hoofdstuk het menselijk onvermogen om met toeval om te gaan. De mens neigt tot het zien van verbanden die er in werkelijkheid niet zijn. Hoe dat in zijn werk gaat, laat hij bijvoorbeeld zien aan de hand van de juridische dwaling waardoor Lucia de Berk onterecht als moordenares werd veroordeeld. Valkenberg laat voorbeeld na voorbeeld onverstoorbaar zien, hoe we de denkfouten die we om ons heen horen, kunnen ontmaskeren. Als een ware hedendaagse hoeder van de waarden van de Verlichting bevecht hij twee vijanden, het postmodernisme en het geloof.

Hoe lovenswaardig dat doel ook is, Valkenberg slaagt er niet helemaal in. Hiervoor zijn twee oorzaken aan te wijzen. Ten eerste is het niet duidelijk op wie Valkenberg zich richt. Zijn aanvallen op de postmoderne, cultuur-relativistische houding zullen bij haar aanhangers weinig effect sorteren. Een van de kenmerken daarvan is immers, dat ze zich met immunisatiestrategieën als “waarheid is ook maar een mening” afsluit van rationele argumentatie. Valkenberg kan logisch redeneren wat hij wil, de postmoderne mens zal er zijn relativisme niet door afzweren. Voor diegenen die zich net als hij niet willen overgeven aan het 'postmoderne verraad der feiten', leest het boek als een feest der herkenning. Hij past de inzichten van denkers van Aristoteles tot Wittgenstein en verder toe op complottheorieën, geloof in wonderen, leugens en een heleboel andere zaken die zuiver denken in de weg staan.

Dit leidt tot een tweede bezwaar, in het boek ontbreekt een duidelijke opbouw. De hoofdstukken lijken uitgewerkte essays of artikelen, waaraan een inleiding is toegevoegd. Dat is jammer, want voor diegenen die zich door de enigszins fragmentarische opbouw niet laat afschrikken, is het pagina na pagina genieten van Valkenbergs eruditie, scherpe observatievermogen en soms venijnige maar altijd zorgvuldig onderbouwde argumentaties.