Mondhoeken in de vorm van tranen

"mondhoeken

in de vorm van tranen

en wat doe je als je jou gezien hebt

als de kop koffie, de kleren aan de waslijn,

de dienstregeling van de spoorwegen

en de omwentelingen van de aardbol

je aan een ding herinneren

dat jij hier niet bent

wat doe je

als alles wat je aanraakt

verandert in een gemis naar jou

en waar ga je heen

hoe kun je vluchten

als er geen uitweg is uit deze wereld?"

De vraag naar de zin van het leven stelde Jon Kalman Stefansson (1963) ook al in zijn eerder verschenen trilogie die begon met Hemel en hel (2010), waarin de natuur een allesoverheersende rol speelt en de mens - afhankelijk van de visserij - nietig is ten opzichte van de vaak barre weersomstandigheden. In zijn jongste roman leven sommige mensen van het toerisme en krijgt de verteller het aanbod om gratis in een vuurtorenhuisje te werken als toeristische attractie. Het voelt alsof hij zijn ziel aan de duivel verkoopt, maar levert ook een mooi beeld op: zoals de vuurtoren de duisternis doorklieft en door de donkere nacht gaat om hen te zoeken die de weg zijn kwijtgeraakt, schrijft hij boeken om de psychische duisternis te doorklieven en het tragische lot van mensen te verlichten. Hij pleit voor begrijpen in plaats van veroordelen in deze poëtisch-filosofische roman die de lezer het ene moment schokt of verwart en dan weer mild stemt. Na afloop en herlezing vallen steeds meer delen van de puzzel op hun plek die je eerst niet kon plaatsen of waar je overheen had gelezen, omdat je nog niet wist wat de betekenis was.

Sigvaldi, ooit als visser begonnen, maar later schilder geworden, valt van een trap en overziet zijn leven. Flarden van herinneringen wisselen elkaar af: zijn hartstochtelijke relatie met de knappe Helga, de geboorte van hun dochter Asta, de verloedering van Helga en teloorgang van hun relatie, zijn tweede huwelijk met de Noorse Sigrid alsmede de relatie met zijn broer, die dichter is en een biografie over hun vader wil schrijven. Deze fragmenten worden weer onderbroken door brieven van Asta aan een verloren geliefde en delen waarin een ik-verteller aan het woord is: de schrijver die zich heeft teruggetrokken om dit verhaal te schrijven en zich af en toe tot de lezer wendt:

“Het is natuurlijk onmogelijk niet meer, als het al ooit mogelijk was, lineair over het leven van een individu te verhalen, van de wieg tot het graf, zoals het heeft plaatsgevonden Zoiets leeft niet. Zodra de eerste herinnering zich in het bewustzijn heeft geworteld, houden we op lineair waar te nemen en te denken en daarna leven we net zo goed in wat is geweest als in wat er nu gebeurt.”

Het verhaalverloop in deze roman is dus fragmentarisch en daardoor verwarrend. Daarbij komt dat er lange tijd informatie wordt achtergehouden, zoals aan wie Asta haar brieven richt en wat er precies met haar gebeurd is, wat de vaagheid versterkt. Dat je toch geboeid doorleest, ligt niet alleen aan de korte hoofdstukken, maar ook aan de combinatie van schoonheid en verval, passie en depressie, licht en duisternis in de levens van deze mensen. Stefánsson trekt je niet alleen met zijn beeldende stijl, maar ook met zijn grondhouding van verwondering en mildheid in de wereld van het boek. Hij laat zien hoe moeilijk zijn personages het vinden om goed te leven, hoe ze twijfelen en fouten maken met soms noodlottige gevolgen, spijt krijgen, hopen of wanhopen.

"Hoe kennen we het licht zonder de duisternis te hebben gezien?"

Eigenlijk is de titel van de roman wat vreemd, omdat niet alleen Asta, maar meerdere personages worden belicht. Zelf noemt Stefánsson het in een interview een caleidoscoop of symfonie. Nu eens licht de ene persoon even op, dan weer de andere zonder dat je een compleet beeld krijgt van die ene individu. Hij zegt ook dat elk mens een zessnarig instrument is en vele klanken tot zijn beschikking heeft: verlangen, verdriet, enthousiasme enzovoort. De stemming is vaak melancholisch of zelfs deprimerend, maar ook licht en verzoenend. Zo heeft Stefánsson weer een stemmingsvolle roman gecomponeerd, die de liefhebbers van zijn werk zal bekoren.