Verhelderende kijk op macht en religie in de middeleeuwen

Er zijn mensen die denken dat de wereld er heel wat vrediger uit zou zien zonder religie. Die gedachte zal vermoedelijk zijn ingegeven door de vele religieus getinte conflicten van de laatste decennia en de grote aandacht die de media daaraan schenken. Meestal is het uitgangspunt en conclusie daarvan dat de verschillen in geloof en beleving daarvan aan de basis liggen van die conflicten en dat dat eigenlijk nooit anders is geweest.

De Amerikaanse hoogleraar godsdienstwetenschappen Brian A. Catlos doet in Koningen, kruisvaarders en kaliefen een moedige poging om aan te tonen dat het genuanceerder ligt.

Er is sprake van drie grote religieuze stromingen: het christendom, de islam en het jodendom. Catlos neemt de lezer mee naar het einde van het eerste millennium, naar Cordoba, de plaats die het middelpunt vormt van het grote kalifaat dat zich heeft gevormd na de ineenstorting van het Romeinse rijk. De wereld in dat kalifaat was overzichtelijk: de islam was de leidende godsdienst, de andere twee godsdiensten waren ondergeschikt. Er was wel sprake van een relatief vreedzame samenleving: de religieuze scheidslijnen waren tamelijk betekenisloos. De islamitische heersers kenden een hoge mate van beschaving en fijnzinnigheid en gaf mensen met andere religieuze overtuigingen alle vrijheid en zorgden voor een leefbare omgeving voor eenieder.

Dit begon langzaam te veranderen bij het uiteenvallen van het kalifaat. De hoeveelheid conflicten om de macht als inzet nam toe. De oorzaken lagen deels intern: het was destijds gewoon om het rijk bij vererving te verdelen onder meerdere zoons waardoor de macht verbrokkelde, en deels extern: de wereld buiten het kalifaat herpakte en groepeerde zich en slaagde er steeds beter in om het kalifaat met aanvallen van buitenaf te verzwakken. Verschillen in geloofsbeleving bleven echter relatief ondergeschikt, religieus extremisme bestond nauwelijks. De strijd om de macht was vooral ingegeven door eigenbelang, persoonlijkheid en ideologische verschillen.

Dat veranderde dramatisch aan het eind van de elfde eeuw: een pauselijk decreet uit 1095 was de aanzet tot de eerste kruistocht. Dit was het begin van een strijd waarin voor het eerst de religieuze verschillen systematisch werden uitvergroot. De kruistocht werd uitgevoerd door een christelijk leger, het eerste leger onder religieuze vlag. Het bestond uit een ongeregeld zootje barbaren dat zijn kans schoon zag om met religieuze verschillen als excuus steden te plunderen, vrouwen te verkrachten, en hele steden uit te moorden. Aan de vreedzame coëxistentie tussen de verschillende religies kwam daarmee een drastisch, dramatisch en definitief eind. De gevolgen zijn tot op de dag van vandaag voelbaar.

Catlos doet op zeer levendige wijze verslag van de gebeurtenissen voorafgaand aan en tijdens de kruistochten. Hij verhaalt zeer gedetailleerd en goed gedocumenteerd over de machtsspelletjes van destijds en de gevolgen daarvan voor de verhoudingen tussen verschillende volkeren en religies.

Het is voor de lezer een hele kluif om het overzicht te bewaren. De auteur laat in een krappe vierhonderd pagina’s ontzaglijk veel belangrijke en minder belangrijke personages voorbijkomen, een brij van, voor de niet ingewijde, veelal nietszeggende namen. Het boek hinkt daardoor op twee gedachten: voor de expert is het wellicht te oppervlakkig en gaat het verslag teveel in vogelvlucht, voor de leek is de mate van gedetailleerdheid een complicerende factor die de leesbaarheid geen goed doet.

De auteur laat desondanks overtuigend zien dat de wereld nooit echt vreedzaam is geweest, maar dat pas aan het eind van de middeleeuwen religieuze verschillen zijn uitvergroot en een overheersend motief zijn geworden om oorlogen te beginnen en te beslechten.

De enigszins sombere conclusie kan daardoor ook zijn dat de afwezigheid van religie niet zal resulteren in een vredige wereld. Zolang de mens zich niet kan schikken in zijn plek op de apenrots zullen er machtspelletjes worden gespeeld. Zolang de mens niet in staat is om de medemens te accepteren en te respecteren zullen er oorlogen zijn, desnoods zonder religieus sausje.