Niemand was toch weer iemand

Een grote aardappel op een sokkel prijkt op de cover van De Aardappelcentrale, de nieuwste roman van Atte Jongstra (1956). In 2016 ontving hij de Constantijn Huygensprijs voor zijn gehele oeuvre. Er is wel een constante te zien in zijn werk. Hij heeft een voorkeur voor archiefmateriaal en in deze roman weet hij op meesterlijke wijze ‘nutteloze’ feitjes, encyclopedische kennis, te verbinden met fictie. Alle feiten, berichten uit kranten, gebeurtenissen zijn waar. De echte factchecker kan zijn hart ophalen. Het leidt tot een uiterst vermakelijk, meeslepend verhaal met als hoofdpersonage, beeldhouwer en archivaris Chris Holster die in de jaren 1943-1945 alles doet om te overleven.

Door feit en fictie op deze manier te verbinden krijgen al die feitjes ineens betekenis in het verhaal, maken ze deel uit van de handeling. Jongstra brengt bovendien een diepere laag aan met als groot thema: hoe zorg je ervoor niet gezien te worden? Wat blijft er over van moraal als het op overleven aankomt? De kans om te overleven is groter als je zo onzichtbaar mogelijk blijft. En als dan alles weer veilig is, dan mag je weer zichtbaar zijn. Dan wordt Niemand toch weer Iemand. 

De schrijver, de verteller van het verhaal, komt in een bejaardenhuis toevallig in contact met Chris. Hij begint over wat hij in de Tweede Wereldoorlog heeft meegemaakt. De schrijver krijgt twee dikke stapels losse documenten mee. Hij duikt in de stukken, begint aan de hand daarvan het leven van Chris chronologisch te beschrijven. Jongstra maakt het boek sterker door steeds na een episode even contact op te nemen met het hoofdpersonage om te checken of wat hij schrijft klopt, of om feedback te vragen. Deze verschillende niveaus worden zo met elkaar vervlochten tot één krachtig verhaal.  

Op een soepele manier, in heldere taal, licht van toon, wordt in korte hoofdstukken/fragmenten het verhaal verteld. Chris is om de Arbeidseinsatz te ontlopen bij het archief in dienst getreden als ‘archivaris gedenktekens.’ Hij archiveert alles over standbeelden, zoals het bizarre standbeeld van de Engelse admiraal Francis Drake in Offenburg (Duitsland). Drake zou de aardappel naar Europa gebracht hebben, maar had eigenlijk de batate, een onbetekenend knolgewas, meegebracht. Kortom, het is het standbeeld van de verkeerde ‘Aardappelman.’ Toen de nazi’s aan de macht kwamen werd de ‘Kartoffelman’ plotseling een Engelse vijand en werd het beeld vernield. Met dit soort details is het hele boek doorspekt. Dat doet de lezer genieten.

“De gemiddelde archivaris is geen persoon die de aandacht wekt. Hoeveel bedrukt of beschreven papier ook door zijn handen gaat, zelf is hij als wit papier."

Bij de bezetting komt er een NSB’er aan het hoofd van het archief te staan. Chris beweegt met hem mee, neemt nooit stelling. Hij beweegt zich op het randje van ‘fout’ zijn. Chris maakt deel uit van een groep ‘verzet’ kunstenaars die zich al feestend door de laatste oorlogsjaren worstelt: wilde ideeën, verkoop van vervalste schilderijen, zuipen en harde seks. Eten is schaars geworden en de aardappel is het symbool van het basisvoedsel. Daarom noemen ze zich de Aardappelcentrale. Chris maakt als ‘verzetsdaad’ een beeld van een aardappel op een sokkel. Als iemand er onder schrijft ‘Weg met pieper Adolf, wij willen echte aardappelen’, besluit de SD tot vervolging over te gaan. Chris vlucht en komt terecht bij de ‘Monuments Men’, een afdeling van het leger die roofkunst opspoort. Hij trekt – net als velen anderen –Duitsland in en ziet plundering, verkrachting, vernielingen niet alleen van de kant van de bezetter, maar juist ook van de bevrijders. Het leidt tot een ontknoping waarbij de aardappel wederom een rol speelt.

“Zonder piepers staat de evolutie stil.”

Jongstra heeft een beeldende manier van schrijven, je ziet het allemaal voor je. Humor is nooit ver weg. Het plezier om te schrijven, de speelsheid, spat ervan af. Het leidt tot een sprankelende ‘biografie’ waarin alleen het verhaal van de hoofdpersoon fictie is. De rest is allemaal waar. 

Laat u zich deze heerlijke aardappel vooral smaken.