Een monument in woorden

Persoonlijke verhalen brengen de geschiedenis dichterbij. De laatste jaren is er meer aandacht voor het lijden van de Sinti en Roma in de concentratiekampen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Deze roman is daar een voorbeeld van. Het Schooltje van Auschwitz van Mario Escobar (1971) is een monument in woorden voor een sterke vrouw, die alles voor haar gezin over had, Helene Hannemann. Escobar hoorde haar waargebeurde verhaal van een lid van de Spaanse zigeunergemeenschap. De impact is nog groter omdat de auteur kiest voor de ik-vorm in zijn roman, het perspectief van Helene.

Helene is verpleegster, getrouwd met een violist die speelde in de Berliner Philharmoniker. Omdat hij van Roma-afkomst was werd hij door de nazi’s in 1936 ontslagen. Samen hebben ze vijf kinderen, die dus ook Roma-bloed door de aderen hebben stromen. Helene is Duitse. Om de eindjes aan elkaar te knopen draait ze dubbele diensten als verpleegster. In mei 1943 staat de Gestapo voor de deur om echtgenoot en kinderen (waaronder een tweeling) op te halen. Helene hoeft niet mee, zij is immers Arisch. Ze weigert haar gezin in de steek te laten en wordt dus ook op transport gesteld richting Auschwitz-Birkenau. Gescheiden van haar man komt ze met haar kinderen in het ‘familiekamp’ in Birkenau terecht, dat speciaal ingericht is voor ‘zigeuners.’ Binnen enkele dagen is er maar een adagium: overleven.  

“In de lucht hing een weeïg zoete geur, grijze rook vertroebelde de eerste voorzichtige stralen van de ochtendzon. De mensen voor de registratie leken meer robot dan mens, compleet ontdaan van gevoelens.”

Helene maakt gebruik van het feit dat ze Duitse is, slaagt erin verpleegster te worden, juist in de tijd dat de beruchte kamparts Mengele er medisch stafhoofd is geworden. Helene durft Mengele aan te spreken en krijgt van hem de opdracht een kinderdagverblijf annex kleuterschool op te zetten, compleet met zandbak en schommels en Disneyfilms (Hitler was Disney-fan!). Zigeunerkinderen en vooral tweelingen waren zo dichterbij het laboratorium waarin Josef Mengele zijn verschrikkelijke experimenten uitvoerde. 

Veel wat Escobar geschreven heeft is feitelijk juist. Maar toch is het een roman. Door onderzoek te doen naar de feiten en data en die een plek te geven in de roman, lijkt het of alles waargebeurd is. De dialogen, de ontmoetingen met Mengele: het zou zomaar gebeurd kunnen zijn. Maar bijvoorbeeld het bezoek van Himmler aan het schooltje heeft nooit plaatsgevonden. Feit en fictie worden op deze manier organisch met elkaar verweven.

“Ik haatte de nazi’s omdat ze niet alleen ons lichaam vermoordden, maar ook onze ziel beschadigden door ons het waardevolste af te nemen wat we hadden: onze menselijkheid.”

Centraal thema in de roman is hoe een moeder die voor haar kinderen vecht ook andere mensen/kinderen een beetje hoop biedt. Helene durft Mengele aan te spreken, maakt gebruik van zijn ijdelheid.  Als ze hem weer eens aangesproken heeft zegt hij: “Ik heb gehoord dat je vijf kinderen hebt, waaronder een tweeling.” Die onderhuidse spanning, die onzekerheid, die dreigende toespelingen, de drang te overleven komen steeds terug in de roman.  

Escobar schrijft in toegankelijke taal. Mooi is de vergelijking van de ogenschijnlijk charmante Mengele met Dorian Gray, het hoofdpersonage uit Oscar Wilde's Picture of Dorian Gray. Gray verkoopt zijn ziel aan de duivel, lijkt bijzonder aantrekkelijk te blijven, maar takelt van binnen af. De spiegel in zijn kamer toont uiteindelijk het portret van een monster.

Escobar slaagt erin om Helena authentiek neer te zetten. Dat geldt ook voor de kinderen, die hij de dingen laat zeggen die passen bij hun leeftijd. Blaz, de oudste die graag op avontuur gaat en de rol van zijn vader heeft overgenomen en zijn moeder altijd wil helpen. Otis die als hij hoort dat er een school komt zegt:  “O nee, hè, het enige wat ik hier niet gemist heb is school.”

Ondertussen nadert de bevrijding en ook de ontknoping van het boek.  

“Auschwitz was één gigantisch crematorium geworden en wij waren zielen in het vagevuur, onzeker nog over onze definitieve bestemming.”

Een boek om stil van te worden.