Hoe een dagboek zo zwaar als een mensenleven kan zijn

Het is dit jaar 100 jaar geleden dat de Eerste Wereldoorlog ten einde kwam. Er werd geen vrede gesloten; op 11 november 1918 werd een wapenstilstand gesloten. De Grote Oorlog, zoals WO I ook wel wordt genoemd, speelde zich voornamelijk in Europa af. De strijdende partijen, en vooral de geallieerden rekruteerden manschappen uit de koloniën. Aan het westelijk front streden zo'n 30.000 Marokkanen mee, geduchte strijders. Dit gegeven speelt op de achtergrond een rol in Vertel het niemand de roman van Rachida Lambaret (1970).

Vertel het iemand is vooral een roman die gaat over identiteit. De auteur gebruikt de raamvertelling als vorm. Het verhaal start vanuit het vertelperspectief van de vader. We volgen de ontwikkeling van het hoofdpersonage Amazigh, een van de soldaten die vocht aan het front in de loopgraven. Hij vertelt het leven aan zijn vader aan de vooravond van zijn executie.

Het leven op het platteland in Marokko komt heel uitgebreid aan bod, maar ook de opmaat tot deelname van Marokkaanse soldaten aan de Grote Oorlog. Het is geen roman die de Grote Oorlog als hoofdonderwerp heeft.

Hoofdpersonage is Amazigh, een jongen met gemengd bloed. Hij is zoon van een Marokkaanse vrouw die zwanger is geraakt van een Franse tekenaar die met haar een one-night stand had en uit beeld verdwijnt. Dat is een schande op het Marokkaanse platteland en moeder vlucht uit het dorp om elders te bevallen van een tweeling, een jongen en een meisje. Ze neemt de jongen, Amazigh, mee en laat het zieke meisje achter. Ze ploetert zich door het leven. Ze vertelt haar zoon niets over zijn afkomst.

Amazigh wil zijn vader vinden, God zien en de vijand, de Duitsers, bestrijden. Als 12-jarige raakt hij in de ban van een sjiek, volgt diens broederschap , bestudeert de Koran en leert leze en schrijven. Geronseld door de sultan komt hij uiteindelijk in het leger terecht en wordt in Fès ondergebracht. Het leven in deze stad is totaal anders dan op het platteland. Moderner. Daar komt hij per toeval zijn vader tegen. Tot een diepgaand contact en een hereniging komt het niet. In een ander dorp ontmoet hij zijn zus die door een oud-tante is opgevoed. Daar komt hij achter het echte verhaal van zijn moeder. Broer en zus voelen zich in de steek gelaten, ontworteld. Amazigh is zo teleurgesteld in zijn vader dat hij hem aanvalt en gevangen gezet wordt. Hij kan vrij komen als hij een jaar lang voor de Fransen tegen de Duitsers gaat vechten.

Hij komt uiteindelijk aan het front in Frankrijk terecht en besluit in een schrift zijn dagboek bij te houden. Hij komt terecht in een oorlog 'waarin een oorlog geen oorlog leek en een overwinning er geen was.' Maar woorden kunnen ook anders uitgelegd worden en dat heeft gevolgen voor hem. Er wordt niet naar hem geluisterd. Hij is immers ook een zoon van barbaren, heeft het bloed van mohammedanen in de aderen. Je bent dus verplicht te vechten, maar je moet vooral zwijgen. Hoezo vrijheid, gelijkheid, broederschap? “We waren niet gelijk en niet vrij en onze broederschap beperkte zich tot de mannen met wie we de huidskleur gemeen hadden.”

"Alsof de taal haar eigen waarheid had gebaard, los van wat ik ermee wilde zeggen."

Hij wordt aangeklaagd voor hoogverraad. Hij wil aan zijn vader vertellen wat hem overkomen is. Die wordt bij hem gebracht en krijgt het schrift mee met de boodschap: Vertel het iemand.

Thema's in de roman zijn ontworteling, maar ook racisme, discriminatie (de manier waarop Fransen met de soldaten omgaan), de arrogantie van de kolonisten, zoeken naar identiteit. Lamrabet is een verteller en laat dat vooral zien in de - wellicht te uitvoerige - beschrijving van het leven van het Marokkaanse platteland. Maar ook het moderner leven in de stad komt aan de orde. De woningen in Fès, hoe mensen met elkaar omgaan. De verwondering over het elektrisch licht en het fototoestel ("een doos op stelten waarmee het licht zelf vastgegrepen wordt"). Lamrabet weet sterke beelden neer te zetten.

Marokko is een kolonie van Frankrijk en Frankrijk heeft 'heel veel goeds naar het land gebracht.' Daar vraagt men wel iets voor terug: manschappen leveren voor de strijd tegen de Duitsers. Een conflict waar Marokkanen eigenlijk part noch deel aan hadden. De euforie van het snel winnen van de oorlog, verbleken bij de gruwelen die zich op het slagveld afspelen. "Het schieten en vechten is niet het probleem. Het probleem zijn de armen en rompen die we daarna moeten verzamelen van het slagveld om ze in een put te gooien en daarna gewoon verder te gaan alsof er niets aan de hand is." Amazigh wil van alles in het leven, maar is in verwarring door alles wat om hem heen gebeurt. Hij schrijft wat hij meegemaakt heeft van zich af, wil het aan iemand vertellen.

Toch blijven de personages, met uitzondering van Azamzigh, wat oppervlakkig. Het plot is al aan het begin duidelijk, maar toch weet de auteur te boeien door het sociale aspect dat een rol speelde in WO I en weet ze de thema’s in haar verhaal geloofwaardig neer te zetten. Er wordt echter weinig aan de verbeelding van de lezer overgelaten. Alles wordt keurig uitgelegd. Daardoor ontbreekt de verrassing. De roman geeft wel een beeld van de rol van de Marokkanen in de Grote Oorlog.