De vernietigingskracht van eindeloze consumptie

Op het eerste gezicht is dit boek een ver-van-mijn-bedshow voor Nederlandse lezers. Sofi Oksanen, zelf het kind van een Finse vader en een Estische moeder, schrijft in Een bundel haarspelden (2003, Nederlandse vertaling 2014) over de moeilijke verhoudingen tussen communistisch Estland en kapitalistisch Finland, vanuit het perspectief van drie generaties vrouwen. Dit boek, Oksanens debuutroman en haar derde boek dat naar het Nederlands is vertaald, is een confronterend boek voor Finse lezers, die met hun neus op de feiten van hun goedkope zuipreisjes naar Estland gewezen worden. Wat de vertaling dan toch rechtvaardigt, is het feit dat dit ook een sterk boek is over het veel universelere thema van ongeremde consumptie.

Katariina is ingenieur in Sovjet-Estland als ze een Finse man tegenkomt – hoewel hij een centraal personage is, wordt zijn naam niet genoemd. Dit is een terugkerend thema: mannen met wie de hoofdpersonen een relatie aangaan, worden niet bij hun (echte) naam genoemd. De man neemt Katariina mee naar Finland, waar ze een dochter krijgen, Anna. Katariina worstelt met het leven in Finland en probeert haar dochter zo Fins mogelijk op te voeden, terwijl de Finse vader zelf het grootste deel van de tijd in Moskou is en daar vreemdgaat. In Finland moet Anna integreren, op familiebezoek in Estland moet ze er altijd zo westers (Fins) mogelijk uitzien. Anna, die altijd een moeilijke eter is geweest, groeit op met een eetstoornis die ze zelf ‘boulimirexia’ noemt – een intense, zich jarenlang voortslepende dwang om af te vallen, afgewisseld met gigantische vreetbuien.

In Een bundel haarspelden worden Anna’s boulimia en Katariina’s worsteling met communisme en kapitalisme met elkaar afgewisseld. Op het eerste gezicht lijken deze twee onderwerpen vrijwel niets met elkaar te maken te hebben, wat het begin van het boek verwarrend maakt. Het wordt echter snel duidelijk dat alle gebeurtenissen in dit boek zich rond hetzelfde thema concentreren: consumptie. Anna overconsumeert in een wereld waarin alles verkrijgbaar is, en voelt zich hier niet schuldig over. Katariina wordt gedwongen enorme hoeveelheden Finse producten mee te nemen naar Estland om daar in de gunst te blijven bij familie, vrienden en douanebeambten. Tegelijkertijd komen Finnen massaal naar Estland voor de goedkope drank en hoeren. Katariina’s grootouders, die de tijd van Stalin meemaakten, hadden daarentegen niets te consumeren. Oksanen weet deze drie verhaallijnen naast elkaar te presenteren zonder direct de aanval te openen op het kapitalisme of het communisme. Ze presenteert de stereotypen over beide levensstijlen en toont waar ze vandaan komen, maar laat het aan de lezer over om hier conclusies over te trekken.

Het boek is mooi vertaald, en de Estische zinnen en uitspraken zijn in de Nederlandse vertaling direct overgenomen, met een Nederlandse vertaling, wat de context van het boek erg dichtbij brengt. De vertaling van de titel zelf is minder overtuigend. In het Fins heet het boek Stalinin lehmät, wat letterlijk ‘Stalins koeien’ betekent, en alle andere vertalingen geven een equivalent van deze titel: "Stalins koeien zijn geiten,” legt de verteller uit. Al zie je dat het geiten zijn, onder Stalin kun je ze maar beter koeien noemen als hij hierom vraagt, anders ben je je leven niet zeker. In het Deens is de vertaling van de titel trouwens erg mooi: Stalins køer betekent zowel ‘Stalins koeien’ als ‘Stalins rijen’, en het laatste verwijst naar de eindeloze rijen waar mensen de hele dag in moesten staan om levensmiddelen te kunnen bemachtigen in de USSR. De ‘bundel haarspelden’ lijkt direct te verwijzen naar Anna’s leven: in het goedkope Estland kon Katariina hele bundels haarspelden en andere versiersels kopen, al mocht ze die in Finland niet gebruiken omdat ze er dan te Estisch uit zou zien, en op latere leeftijd, als een Estische hoer.

Oksanen laat op een unieke manier zien hoe gecompliceerde stereotypen kunnen ontstaan door onwetendheid, maar ook hoe ze in stand gehouden kunnen worden door degenen die ondanks hun eigen kennis niet bereid zijn ze onderuit te halen.