Zwanenzang van een ras verteller

Harry Mulisch noemde hem zijn kroonprins, Matthijs van Nieuwkerk beschouwde hem als de opvolger van de legendarische kunstcriticus Pierre Janssen en NRC Handelsblad typeerde hem als een van de best schrijvende essayisten van dit moment. Maar succes is geen garantie voor geluk. Op 8 september 2015 stapte Joost Zwagerman vrijwillig uit het leven. Zware depressies maakten dat zelfs kunst, waar Zwagerman hartstochtelijk van hield, niet langer de moeite waard was om voor te leven. Het maakt de verschijning van zijn laatste essaybundel, De stilte van het licht. Schoonheid en onbehagen in de kunst, extra wrang.

Joost Zwagerman was een veelzijdig schrijver die met al zijn romans, poëzie en essays grote waardering afdwong. Wel verschoof zijn aandacht in de loop der jaren steeds meer van literatuur naar beeldende kunst. Hij kon er gedreven over vertellen. Met name in het tv-programma De Wereld Draait Door dat hem graag een podium gaf voor zijn enthousiaste kunst-verhandelingen.

Diezelfde gedrevenheid is terug te vinden in De stilte van het licht. Schoonheid en onbehagen in de kunst. Zwagerman behandelt in zijn essays vier thema’s die in zijn beleving nauw met elkaar verbonden zijn: stilte, schoonheid, onbehagen en verdwijnen. Maar centraal staat de stilte en met name de vraag of en hoe stilte in beelden te vangen is.
In zijn voorwoord schrijft Zwagerman dat het verlangen naar die stilte is ingegeven door een radio-interview met de Amerikaanse schilder Robert Ryman uit de jaren '70. Als antwoord op de vraag wat Ryan met zijn kunst wilde, antwoordde hij: 'I want to raise the issue of silence'. Zwagerman kon zich helemaal in die uitspraak vinden. Vanaf dat moment zocht hij passievol naar stilte in de kunst. Hij zocht en vond die o.a. in het werk van Giorgio Morandi, Jan van Eyck, J.H, Weisssenbruch, Willem van Althuis, Mark Rothko en Rob Nypels.

Zijn zoektocht leverde niet alleen antwoorden, maar ook vragen op, want was de stilte die een zestiende-eeuwse schilder ervoer in de stillere wereld van destijds, wel dezelfde stilte als een hedendaagse schilder als Mark Rothko ervaart, te midden van onze van lawaai vergeven, moderne maatschappij? Zwagerman staat stil bij de mystieke stilte in afgebeelde voorwerpen, de religieuze stilte op schilderijen van geestelijken en de plechtstatige stilte tussen twee afgebeelde echtelieden. Hij benoemt het als 'de stilte die misschien de verbeelding is van een verlangen om niet te zijn'.

Zwagerman was een scherp observator en een associatief analyticus. Hij zag overal dwarsverbanden en kon daar diepgravend over uitweiden. Zo koppelt hij in een essay zonder enige terughoudendheid een schilderij van Giorgio Morandi aan een gedicht van Remco Campert. Bovendien was hij een begenadigd verteller en schrijver die mensen op een meeslepende wijze dingen liet zien die zijzelf niet zagen en dingen liet voelen die zijzelf niet voelden. Zwagermans behoefte om te overtuigen was zijn grote kracht, maar ook zijn zwakte. Hij had de neiging om af en toe naar zijn eigen stellingen toe te redeneren en zo zijn eigen gelijk te creëren.

Zwagerman is in zijn boek het beste als hij persoonlijke ervaringen koppelt aan zijn passie voor kunst. Een goed voorbeeld daarvan is het verhaal over het schilderij Night Windows van Edward Hopper dat hij gebruikte als omslag van zijn boek Vals licht, waarin een amour fou wordt beschreven van een student uit de provincie en een raamprostituee uit Amsterdam. Het schilderij waarop een deel van een bed en een bukkende vrouw in strakke roze jurk te zien is, straalt stilte en eenzaamheid uit. Toen de uitgever bij een latere editie een andere omslag wilde, vocht Zwagerman voor zijn perfecte verbeelding, Night Windows. Hij kreeg zijn zin.

De essays in De stilte van het licht zijn stuk voor stuk helder en beeldend geschreven. Toegankelijk en getuigend van een oneindige geestdrift. Een genot om te lezen. Zwagerman omarmde tijdens zijn leven de filosofie van Willem Brakman die stelde dat ieder mens een heel diep compartiment van zijn bestaan kent waarin hij eigenlijk hunkert naar een vorm van niet-bestaan. Het verlangen om er niet te zijn. Dat verlangen heeft Zwagerman verwezenlijkt. Wat rest is stilte. En dat stilte niet alleen mooi is, maar ook pijn kan doen, is overduidelijk.