Een onverkwikkelijke episode feilloos blootgelegd

Aan het begin van de jaren 1960 is Elwood Curtis een jongen zoals er velen zijn in Amerika: intelligent, hardwerkend, maar … zwart en bijgevolg kansloos in het nog erg op rassendiscriminatie gestoelde zuiden. Omdat hij het zo goed doet op de middelbare school krijgt hij echter de kans om alvast, na de reguliere schooltijd, lessen te volgen aan een hogeschool in de buurt. Voorafgaand aan de eerste les daar neemt hij een voor hem fatale beslissing: hij besluit liftend naar school te gaan. De man die hem oppikt, rijdt rond in een gestolen wagen die net dan door de politie wordt onderschept. Elwood is onschuldig maar wordt omwille van zijn huidskleur schuldig bevonden en veroordeeld tot twee jaar opsluiting in de Nickel Academy, een tuchtschool. Elwood ondervindt meteen aan den lijve hoe de jongeren daar zwaar mishandeld worden. Hij sluit vriendschap met Jack Turner en samen stellen ze zich als doel uit de instelling te ontsnappen.

New Yorker Colson Whitehead (1969) timmert al sinds zijn afstuderen aan Harvard in 1991 aan de literaire weg. Hij werkte oorspronkelijk als journalist en recensent en schreef in zijn vrije tijd aan zijn eerste boeken. In 1999 debuteerde hij met The intuitionist waarvoor hij een jaar later de Whiting Award in de wacht sleepte. Zijn tweede boek, The John Henry days, betekende zijn doorbraak, maar in ons taalgebied was het toch voornamelijk wachten op De ondergrondse spoorweg vooraleer hij significante naambekendheid verwierf, ook al werden zijn boeken voordien al vertaald. Met De jongens van Nickel is hij aan zijn zevende roman toe. Deze werd door Harm Damsma en Niek Miedema vertaald.

Een constante in Whiteheads werk zijn de zwarte hoofdpersonages. Zowel in zijn detectives, humoristische boeken als op waarheid gebaseerde romans laat hij hen schitteren. Zelfs in De jongens van Nickel is dat het geval, alhoewel de jongens alleen maar lijken af te zien. De hoop op betere tijden (vormgegeven door Martin Luther King die in dit boek erg aanwezig is als inspirerende achtergrondfiguur) en het nooit aflatende, geweldloze verzet tegen wat hen overkomt, maken dat ook de vaak erg meelijwekkende jongens van Nickel op hun eigen manier overwinnen.

De Nickel Academy, de jongens die er verbleven, en de bewakers/leerkrachten zijn fictief, maar Whitehead werd wel geïnspireerd door soortgelijke instellingen die echt hebben bestaan. Het is met name de Dozier School for Boys in Marianna, Florida, waaraan Whitehead zijn inspiratie ontleende. Recente opgravingen op dat schoolterrein brachten aan het licht welke martelingen de jongens daar hebben ondergaan. Voor het kleinste – al dan niet bewezen – vergrijp werden ze meegenomen “naar achter”, waar ze mishandeld en verkracht werden. De zweepslagen die ze kregen eindigden niet zelden met de dood, waarna zo’n slachtoffer in een anoniem graf op het terrein begraven werd en de familie werd voorgelogen dat hij uit de instelling ontsnapt was.

Whitehead brengt een somber verhaal maar schept ook ruimte voor mooie momenten, zoals wanneer Curtis en Turner in het naburige stadje aan sociale dienstverlening moeten doen. Dat is een vorm van slavernij waarbij de jongens worden ingezet om gratis te klussen bij bepaalde sponsors van de school, maar de jongens leren snel hoe ze van deze schaarse vrije momenten kunnen genieten.

Whitehead weet zich de situatie perfect eigen te maken en loepzuiver op de lezer over te brengen. De sfeer is vaak troosteloos maar tussengevoegde passages in het heden laten wel zien dat tijden veranderen en dat minstens één iemand van de gevolgde jongens van Nickel het later toch gemaakt heeft. Whitehead hoedt zich ervoor met emoties te spelen. Hij houdt afstand, als neemt hij waar in een roes, en filtert gevoelsuitingen in cruciale gebeurtenissen weg tot alleen de droge feiten overblijven. Het noodzakelijke overlevingsinstinct dat de jongens van Nickel op de been hield, wordt hierdoor goed in de verf gezet. De auteur zorgt met een onverwacht einde bovendien nog voor een verrassende wending in dit onverkwikkelijke hoofdstuk uit de Amerikaanse geschiedenis.