'Een vrolijk kwastje'

Befaamd fantasyschrijver John Ronald Reuel Tolkien, inmiddels overleden, schreef naast zijn nog steeds veelgelezen de Hobbit en In de Ban van de Ring nog enkele andere vertelsels en verhalen. Jaren geleden kwam de vertaalde versie van The Tales of the Perilous Realm uit: Sprookjes en Vertellingen, nu heringedeeld door Tom Shippey. Het bevat Tolkiens verhalen de Avonturen van Tom Bombadill, Roverandom, Blad van Klein, Boer Gilles van Ham, De smid van Groot Wolding en zijn essay Over Sprookjesverhalen. Voor wie geen genoeg kan krijgen van deze schrijver wellicht een aanvulling op de collectie.

‘De oude Tom Bombadill was een vrolijk kwastje; zijn laarzen waren geel en knalblauw was zijn jasje’

Om De Avonturen van Tom Bombadill te vertalen, moet je van goeden huize komen, en dat heeft Max Schuchart (inmiddels overleden) destijds geweldig gedaan. Hier en daar is het nodig wat vaker een alinea ter herlezen door het gebruik van ‘ouderwetse’ woorden als amechtig en kreek, om zo dankzij de context te ontdekken waar het verhaal over gaat. In het begin kan het even wennen zijn om een volledig fantasieverhaal in rijmvorm te lezen, dat hier en daar tegelijkertijd vrolijk en naargeestig is. Het is een verhaal om aandachtig te lezen, wil je alle verborgen boodschappen vinden, maar evengoed apart en verrassend.

‘Als je Wilgenman vertelt waar ik ben braad ‘k je vel,

Rooster ik je aan het wilgenspit, dan laat je ’t wel.’

Het verhaal van Roverandom is een kinderverhaal met een moraal, bedacht door Tolkien omdat zijn eigen broertje zijn speelgoedhondje ooit kwijtraakte op het strand. Het gaat over een hondje dat in een speelgoedhondje wordt omgetoverd en allerlei avonturen meemaakt, zoals het ontmoeten van meerminnen en draken. Naast het kinderachtige randje van de avonturen van Rover, zitten er hier en daar wat maatschappijkritische noten in het verhaal, die het toch nét wat interessanter houden voor de volwassen lezer. Zoals het volgende stuk over sneeuw, dat hij tegenkomt op de maan:

‘Ik denk dat dit spul de weg is kwijtgeraakt en van die walgelijke, oude wereld is afgevallen.’

Het essay van Tolkien te midden van het boek, Over Sprookjesverhalen, is oorspronkelijk geschreven als lezing ter herdenking van dichter en auteur Andrew Lang. Tolkien zet uiteen wat sprookjes zijn (hij sluit reisverhalen als Gullivers Reizen, droomverhalen als Alice in Wonderland en dierenfabels als Het Apenhart uit) en wat de kenmerken ervan zijn, zoals vreugde. Je leert een hoop over Tolkiens sterke visie, hoewel de ondertoon wat verheven is, alsof hij van het werk van een ander geen hoge pet op heeft.

‘Ik ben van plan over sprookjes te praten, hoewel ik mij ervan bewust ben dat dit een overijld avontuur is.’

Zowel het Blad van Klein, Boer Gilles van Ham en De Smid van Groot Wolding kunnen we sprookjes noemen in de visie van Tolkien. Het zijn verhalen over mannen, allen met een goed hart, die iets bizars meemaken. Zo wordt Klein onterecht bestraft en moet boer Gilles een draak verslaan. Deze ‘sprookjes’ bevatten een hoge dosis fantasie (draken, droomwerelden, feeën), maar hebben tevens de duistere ondertoon zoals de originele sprookjes van Grimm dat ook hebben. Daarnaast bevatten zij allen een boodschap, zoals ‘hoogmoed komt voor den val’.

‘Er was eens een dorp, voor mensen met een goed geheugen niet zo lang geleden en voor mensen met lange benen niet zo ver weg.’

Opvallend is wel dat geen enkele vrouw de hoofdrol speelt in de vertelsels van Tolkien. Wanneer vrouwen in de verhalen voorkomen (zoals de vrouw van boer Gilles, die alleen maar kan dreigen met het afranselen van de hond) worden zij vrij negatief geportretteerd.

Al met al is Sprookjes en Vertellingen een prachtige aanvulling op de collectie van een Tolkienfan. De vertaling van Max Schuchart verdient absoluut een pluim en maakt het lezen van het werk in het Nederlands in goede kwaliteit mogelijk. Een doorsnee lezer zal het boek wellicht minder kunnen waarderen: hier en daar is het langdradig en heeft het sporen van een ouderwetse manier van kijken, vooral op vrouwen.