Indrukwekkend, groots en onvergetelijk!

“Het is nu twaalf jaar geleden dat ik aan dit boek begon te werken. Ik geloof nog steeds dat ik de waarheid heb geschreven, uit liefde en medelijden, omdat ik in mensen geloof. Ik verzoek u mijn boek de vrijheid te geven.” Dit schreef de Russische auteur Vasili Grossman (1905-1964) in 1961 in een brief aan partijvoorzitter Nikita Chroesjtsjov, één jaar nadat het manuscript van zijn magnum opus Leven & Lot door de KGB in beslag was genomen − of “gearresteerd” zoals hij het zelf omschreef.
Het mocht niet baten. In zijn fenomenale roman had Grossman als het ware een röntgenfoto van het Stalin-bewind genomen die de bloedarmoede en alle kwaadaardige kankers van dat totalitaire regime zichtbaar maakte. Ook al was Stalin dan al enkele jaren dood, en ook al voer zijn opvolger Nikita Chroesjtsjov een mildere koers, Leven & Lot spijkerde het stalinisme zo meedogenloos aan de schandpaal dat het boek volgens de staatscensuur een gevaar vormde voor de Sovjetstaat. Grossmans grootste ‘misdaad’ was wellicht dat hij het nationaalsocialisme van Hitler en het communisme van Stalin allebei even inhumaan en moorddadig vond.
Alles wat met het boek te maken had werd daarom in beslag genomen: alle gekende manuscripten, alle notities, het doorslagpapier dat Grossmans secretaresse had gebruikt, tot zelfs het lint uit haar typemachine…
Decennialang bleef de wereld aldus verstoken van een “groots, weids, diep en verpletterend” (1) meesterwerk, tot een door de mazen van het censuurnet geglipt origineel manuscript toch zijn weg vond naar het Westen, waar in 1989 dan eindelijk de eerste complete editie van Leven & Lot kon verschijnen, bijna dertig jaar nadat Grossman het werk had voleindigd, en 25 jaar na zijn overlijden.

Leven & Lot is een omvangrijk, grillig en veelzijdig epos dat zich afspeelt tijdens de Tweede Wereldoorlog, met de Slag om Stalingrad (winter 1942-1943) als middelpunt. Het panorama is zo enorm breed, de geografische spreiding zo groot en de lijst met personages zo eindeloos dat voor een allesomvattende samenvatting tien pagina’s nog niet volstaan. Want Leven & Lot is niet ‘één’ verhaal, maar een grimmige rondreis langs talrijke scènes waarop mensen hun – meestal noodgedwongen – rol spelen… In Stalingrad voeren Russische soldaten, tussen de gevechten door, gesprekken waarin ongeremd gevloekt en gezondigd wordt tegen de partij-ideologische zuiverheid; in een Duits krijgsgevangenenkamp voor Russische soldaten houdt een oude Bolsjewiek het hoofd boven water door koppig te blijven geloven in de goedheid van Vadertje Staat; in Oekraïne schrijft een Joodse moeder aan haar zoon brieven over de vervolging van Joodse Russen door andere Russen; in de gaskamer van een nazi-uitroeiingskamp drukt een jonge vrouw het lichaam van een dood jongetje tegen zich aan, denkt “ik ben moeder geworden”, en sterft (2); in Moskou pleegt een Joodse kernfysicus verraad tegenover zijn rasgenoten om zijn wetenschappelijk werk te kunnen voortzetten; in Polen bezoekt SS-Obersturmbannfüher Adolf Eichmann de bouwwerf van een nieuw uitroeiingskamp en wordt er in het midden van de splinternieuwe gaskamer feestelijk getrakteerd op een hapje en een drankje; in Moskou zoekt een vrouw een verblijfsvergunning maar botst onophoudelijk op de onverzettelijke apathie van de apparatsjiks…

Honderden scènes, en allemaal zijn het aanklachten tegen de gruwel van de oorlog, de onmenselijkheid van het tirannieke regime van Stalin, en de waanzin die rassenhaat eigenlijk is. De trefzekere letterlijkheid waarmee Grossman de dingen beschrijft (3), zijn meticuleuze detaillering van de feiten en de (bedrieglijke) zachtmoedigheid waarmee hij over de afgrijselijkste gebeurtenissen vertelt, maken het lezen van Leven & Lot bij momenten bijna onverdraaglijk. Vooral zijn beschrijving van de mensonterende wreedheid rond en in de gaskamers ontreddert de lezer, en snijdt hem diep in het hart.

Is het blikveld van deze roman al indrukwekkend breed, het scala aan personages is dat evenzeer. De lijst van de voornaamste(!) personages, achteraan in het boek, telt zomaar even tien pagina’s! Een echt hoofdpersonage aanduiden is zo niet onmogelijk, dan zeker riskant, maar de figuur van de Russische fysicus Viktor Strum springt er toch wel uit, al was het maar omdat Grossman veel van zichzelf in dit personage heeft verwerkt: de Joodse afkomst, het liefdeloze huwelijk, het verraad tegenover rasgenoten (Grossman ondertekende ooit een petitie tegen Joodse artsen die valselijk waren beschuldigd een moordkomplot te hebben gesmeed tegen vooraanstaande Sovjet-mandatarissen), en zijn spijt achteraf…

De thematiek en de structuur van Leven & Lot − en niet in het minst de titel zelf – doen denken aan dat andere monument van de Russische literatuur, Oorlog en vrede van Leo Tolstoj, en dat is terecht. Naast bedrukte melancholiek, gelaten lotsaanvaarding, diepgewortelde verbondenheid met de aarde, oprechte liefde voor moedertje Rusland en diepe bekommernis om het welzijn van het volk – allemaal karakteristiek voor de Russische romanliteratuur van de negentiende en twintigste eeuw – vallen nog meer parallellen op, zoals bijvoorbeeld dat de Slag om Stalingrad in Leven & Lot even centraal staat als de Slag bij Borodino in Oorlog en vrede; Grossmans Stalin en Hitler zijn Tolstojs tsaar Alexander I en Napoleon. Ook opvallend is dat beide auteurs geregeld het pad van hun verhaal verlaten om te filosoferen over ‘de dingen des levens’. In Leven & Lot mijmert Grossman dan bijvoorbeeld over vriendschap, over goed en kwaad, over antisemitisme, over militaire strategieën, enzovoort…

Er zijn natuurlijk ook verschillen… Van Tolstojs hartstochtelijke lyriek is in Leven &Lot niks te merken; Grossman schrijft koeler, als een goed observerend en zeer geëngageerd journalist (wat hij beroepshalve ook was). Grossmans roman is ook veel autobiografischer, hij was immers persoonlijk betrokken bij veel van de beschreven gebeurtenissen. Maar het belangrijkste onderscheid is toch dat het “J’Accuse” van Grossman veel luider, directer en explicieter klinkt: de volksmens Grossman klaagt onrecht vlakaf aan, de aristocraat Tolstoj aanschouwt het eerder vanop veilige afstand.

Leven & Lot is een uniek, grandioos, indrukwekkend meesterwerk. Het is een – ik herhaal het graag − groots, weids, diep en verpletterend verhaal! Het is grimmig, wrang, onheilspellend, somber, gruwelijk, hard en hartverscheurend. Het is echter ook een ware uitdaging voor de lezer, van wie veel wordt gevraagd. Er is de schier eindeloze reeks aan personages die de lezer voortdurend naar de tien pagina’s lange lijst achteraan doet bladeren, en voor de verklaring van 363 noten komt daar nog eens een lijst van dertig pagina’s bij. Er gaat, met andere woorden, maar zelden een pagina voorbij zonder dat de lezer die lijsten moet consulteren (5).

Ruim vijf weken had ik dan ook nodig om door het boek te komen. Maar nu ik het uit heb weet ik dat ik een magistraal, ontluisterend werk heb gelezen, een dat ik nooit ofte nimmer zal kunnen vergeten. Leven & Lot van Vasili Grossman mag, wat mij betreft, schaamteloos en fier naast Tolstojs Oorlog en Vrede staan… En daar stond, tot nu toe, niets!

------
(1) Antoine Verbij in Trouw, 25 oktober 2008
(2) p. 564
(3) Grossman maakte de Slag om Stalingrad zelf mee, en verbleef gedurende ruim drie jaar aan het front als oorlogsjournalist. Hij was er ook bij toen de nazi-uitroeiingskampen van Treblinka en Majdanek door Russische troepen bevrijd werden.
(4) Zie nawoord van vertaalster Froukje Slofstra, p. 942-943
(5) Om het mezelf gemakkelijker te maken heb ik na een tijdje die veertig pagina’s gekopieerd zodat ik tijdens het lezen niet voortdurend heen en weer moest bladeren.