Indrukwekkend, groots en onvergetelijk!
Het mocht niet baten. In zijn fenomenale roman had Grossman als het ware een röntgenfoto van het Stalin-bewind genomen die de bloedarmoede en alle kwaadaardige kankers van dat totalitaire regime zichtbaar maakte. Ook al was Stalin dan al enkele jaren dood, en ook al voer zijn opvolger Nikita Chroesjtsjov een mildere koers, Leven & Lot spijkerde het stalinisme zo meedogenloos aan de schandpaal dat het boek volgens de staatscensuur een gevaar vormde voor de Sovjetstaat. Grossmans grootste ‘misdaad’ was wellicht dat hij het nationaalsocialisme van Hitler en het communisme van Stalin allebei even inhumaan en moorddadig vond.
Alles wat met het boek te maken had werd daarom in beslag genomen: alle gekende manuscripten, alle notities, het doorslagpapier dat Grossmans secretaresse had gebruikt, tot zelfs het lint uit haar typemachine…
Decennialang bleef de wereld aldus verstoken van een “groots, weids, diep en verpletterend” (1) meesterwerk, tot een door de mazen van het censuurnet geglipt origineel manuscript toch zijn weg vond naar het Westen, waar in 1989 dan eindelijk de eerste complete editie van Leven & Lot kon verschijnen, bijna dertig jaar nadat Grossman het werk had voleindigd, en 25 jaar na zijn overlijden.
Leven & Lot is een omvangrijk, grillig en veelzijdig epos dat zich afspeelt tijdens de Tweede Wereldoorlog, met de Slag om Stalingrad (winter 1942-1943) als middelpunt. Het panorama is zo enorm breed, de geografische spreiding zo groot en de lijst met personages zo eindeloos dat voor een allesomvattende samenvatting tien pagina’s nog niet volstaan. Want Leven & Lot is niet ‘één’ verhaal, maar een grimmige rondreis langs talrijke scènes waarop mensen hun – meestal noodgedwongen – rol spelen… In Stalingrad voeren Russische soldaten, tussen de gevechten door, gesprekken waarin ongeremd gevloekt en gezondigd wordt tegen de partij-ideologische zuiverheid; in een Duits krijgsgevangenenkamp voor Russische soldaten houdt een oude Bolsjewiek het hoofd boven water door koppig te blijven geloven in de goedheid van Vadertje Staat; in Oekraïne schrijft een Joodse moeder aan haar zoon brieven over de vervolging van Joodse Russen door andere Russen; in de gaskamer van een nazi-uitroeiingskamp drukt een jonge vrouw het lichaam van een dood jongetje tegen zich aan, denkt “ik ben moeder geworden”, en sterft (2); in Moskou pleegt een Joodse kernfysicus verraad tegenover zijn rasgenoten om zijn wetenschappelijk werk te kunnen voortzetten; in Polen bezoekt SS-Obersturmbannfüher Adolf Eichmann de bouwwerf van een nieuw uitroeiingskamp en wordt er in het midden van de splinternieuwe gaskamer feestelijk getrakteerd op een hapje en een drankje; in Moskou zoekt een vrouw een verblijfsvergunning maar botst onophoudelijk op de onverzettelijke apathie van de apparatsjiks…
Honderden scènes, en allemaal zijn het aanklachten tegen de gruwel van de oorlog, de onmenselijkheid van het tirannieke regime van Stalin, en de waanzin die rassenhaat eigenlijk is. De trefzekere letterlijkheid waarmee Grossman de dingen beschrijft (3), zijn meticuleuze detaillering van de feiten en de (bedrieglijke) zachtmoedigheid waarmee hij over de afgrijselijkste gebeurtenissen vertelt, maken het lezen van Leven & Lot bij momenten bijna onverdraaglijk. Vooral zijn beschrijving van de mensonterende wreedheid rond en in de gaskamers ontreddert de lezer, en snijdt hem diep in het hart.
Is het blikveld van deze roman al indrukwekkend breed, het scala aan personages is dat evenzeer. De lijst van de voornaamste(!) personages, achteraan in het boek, telt zomaar even tien pagina’s! Een echt hoofdpersonage aanduiden is zo niet onmogelijk, dan zeker riskant, maar de figuur van de Russische fysicus Viktor Strum springt er toch wel uit, al was het maar omdat Grossman veel van zichzelf in dit personage heeft verwerkt: de Joodse afkomst, het liefdeloze huwelijk, het verraad tegenover rasgenoten (Grossman ondertekende ooit een petitie tegen Joodse artsen die valselijk waren beschuldigd een moordkomplot te hebben gesmeed tegen vooraanstaande Sovjet-mandatarissen), en zijn spijt achteraf…
De thematiek en de structuur van Leven & Lot − en niet in het minst de titel zelf – doen denken aan dat andere monument van de Russische literatuur, Oorlog en vrede van Leo Tolstoj, en dat is terecht. Naast bedrukte melancholiek, gelaten lotsaanvaarding, diepgewortelde verbondenheid met de aarde, oprechte liefde voor moedertje Rusland en diepe bekommernis om het welzijn van het volk – allemaal karakteristiek voor de Russische romanliteratuur van de negentiende en twintigste eeuw – vallen nog meer parallellen op, zoals bijvoorbeeld dat de Slag om Stalingrad in Leven & Lot even centraal staat als de Slag bij Borodino in Oorlog en vrede; Grossmans Stalin en Hitler zijn Tolstojs tsaar Alexander I en Napoleon. Ook opvallend is dat beide auteurs geregeld het pad van hun verhaal verlaten om te filosoferen over ‘de dingen des levens’. In Leven & Lot mijmert Grossman dan bijvoorbeeld over vriendschap, over goed en kwaad, over antisemitisme, over militaire strategieën, enzovoort…
Er zijn natuurlijk ook verschillen… Van Tolstojs hartstochtelijke lyriek is in Leven &Lot niks te merken; Grossman schrijft koeler, als een goed observerend en zeer geëngageerd journalist (wat hij beroepshalve ook was). Grossmans roman is ook veel autobiografischer, hij was immers persoonlijk betrokken bij veel van de beschreven gebeurtenissen. Maar het belangrijkste onderscheid is toch dat het “J’Accuse” van Grossman veel luider, directer en explicieter klinkt: de volksmens Grossman klaagt onrecht vlakaf aan, de aristocraat Tolstoj aanschouwt het eerder vanop veilige afstand.
Leven & Lot is een uniek, grandioos, indrukwekkend meesterwerk. Het is een – ik herhaal het graag − groots, weids, diep en verpletterend verhaal! Het is grimmig, wrang, onheilspellend, somber, gruwelijk, hard en hartverscheurend. Het is echter ook een ware uitdaging voor de lezer, van wie veel wordt gevraagd. Er is de schier eindeloze reeks aan personages die de lezer voortdurend naar de tien pagina’s lange lijst achteraan doet bladeren, en voor de verklaring van 363 noten komt daar nog eens een lijst van dertig pagina’s bij. Er gaat, met andere woorden, maar zelden een pagina voorbij zonder dat de lezer die lijsten moet consulteren (5).
Ruim vijf weken had ik dan ook nodig om door het boek te komen. Maar nu ik het uit heb weet ik dat ik een magistraal, ontluisterend werk heb gelezen, een dat ik nooit ofte nimmer zal kunnen vergeten. Leven & Lot van Vasili Grossman mag, wat mij betreft, schaamteloos en fier naast Tolstojs Oorlog en Vrede staan… En daar stond, tot nu toe, niets!
------
(1) Antoine Verbij in Trouw, 25 oktober 2008
(2) p. 564
(3) Grossman maakte de Slag om Stalingrad zelf mee, en verbleef gedurende ruim drie jaar aan het front als oorlogsjournalist. Hij was er ook bij toen de nazi-uitroeiingskampen van Treblinka en Majdanek door Russische troepen bevrijd werden.
(4) Zie nawoord van vertaalster Froukje Slofstra, p. 942-943
(5) Om het mezelf gemakkelijker te maken heb ik na een tijdje die veertig pagina’s gekopieerd zodat ik tijdens het lezen niet voortdurend heen en weer moest bladeren.
Reageer op deze recensie
Meer recensies van Robert Van der Meiren
Gesponsord
Wanneer zijn ploeg vastloopt door een reusachtig bot, gaat Boer Boris samen met Berend en Sam op onderzoek uit. Van welk dier zou dit bot kunnen zijn? Een cavia? Een marmot?
Marie zit op de beste school van de wereld met de allerliefste juf. Als haar klas uitgenodigd wordt om een week te ruilen met een andere klas, logeert Marie zelfs in een villa met zwembad en paarden.
De TikToks die geheimen van leerlingen én docenten onthullen, zijn enorm populair op Lauries school. Maar is het wel echt ongeluk als een meisje uit een van de sappigste TikToks om het leven komt?
Met zeven sleutels kan een bont gezelschap reizigers de schat van de meedogenloze Roverkoning in handen krijgen, als ze langs de zeven bewakers kunnen komen.
Noura leeft met een groot geheim – haar moeder mag absoluut niet ontdekken dat ze bij volle maan in een weerwolf verandert. En dan is er nog dat andere grote geheim ...
Als het afbrokkelende gebouw van Brams middelbare school wordt gesloten, moet hij ergens anders heen dan zijn beste vriend, Theo Thorbecke. Kunnen ze de school nog redden?
De kikkertjes maken weer met veel plezier en humor hun stripboeken. Met hun opbrengsten kunnen ze snoep kopen. Of kunnen ze het beter samen aan iets anders besteden?
Waakgorgel Jukko vertelt de Waakgorgeltjes-in-Opleiding en Melle dat er boven de poolcirkel een groot leger Brutelaars oprukt. De verdedigende Gorgels vallen allemaal in slaap.
Drie tieners bekennen de moord op Mirza. Alle drie hebben ze een motief, maar slechts een van hen is de dader. Wie viel Mirza aan op het feest? Wie is de mystery guest?
Er is een landelijke internetstoring en nu kunnen Quinn en Aaron geen huiswerk maken. Ze moeten een voldoende halen, anders moeten ze stoppen met hun videokanaal.
Een ode aan de allesoverstijgende kracht van vrouwenvriendschap en een intiem portret dat een nooit eerder getoonde kant van Marilyn Monroe laat zien.
Als haar vader haar herinneringen vertelt die niet rijmen met de geschiedenis zoals zij die kent, gaat Olga twijfelen over haar achtergrond.
Dit is het sensationele verslag van hoe Red Bull luidruchtig de Formule 1-wereld instapte en steeds succesvoller werd om uiteindelijk de sport te domineren met Max Verstappen.
Twee advocaten, de een wit, de ander zwart, proberen hun ten onrechte beschuldigde zwarte verdachte van de doodstraf te redden.
Tijdens een roerige debatavond aan de universiteit in Kiev verklaart Dani's jeugdvriend Pavel dat het socialisme dood is. Wanneer Pavel vervolgens verdwijnt, gaat Dani naar hem op zoek.
Journalist Gina deed jarenlang verslag van oorlogen over de hele wereld, maar sinds kort is ze correspondent in Rome. Na een zwoele zomeravond belandt ze in bed met haar jeugdvriend Okke.
Wanneer Poppy anonieme brieven ontvangt, betrokken is bij een ongeval en verrast wordt door een groot geldbedrag, wordt haar veerkracht zwaar op de proef gesteld.
Schrijfster Keet ontdekt dat de eigenaresse van een sjofele strandtent waar ze graag komt, illegaal onderdak biedt aan een groepje jongeren.
Bruce Cable, de extravagante boekhandelaar die zijn winkel bestiert op Camino Island, en de groep schrijvers die hij om zich heen heeft verzameld staan voor een nieuwe uitdaging.
Tanya, een Britse exchange student, komt een jaar lang in het gezin van Natalie en Matt wonen in hun luxe huis in Los Angeles. Ze begint steeds meer te lijken op hun overleden dochter Anabel.
Wanneer haar buurvrouw Kira dood wordt aangetroffen denkt iedereen aan zelfmoord. Maar Nancy is ervan overtuigd dat er kwade opzet is.
Amsterdam, 1824. In de kinderkolonie heerst een hard regime van tucht en discipline. Samen maken Karel en Lize een plan: proberen te ontsnappen uit Veenhuizen ...
Cornelisse en Wertheim selecteerden de mooiste en indrukwekkendste verhalen uit 12,5 jaar Echt gebeurd. Ook op papier beklijven deze verhalen. Een feest om te lezen!
Het team is een oude sekte op het spoor als plotseling de cold case roodgloeiend wordt: een jonge vrouw is sinds een paar dagen spoorloos verdwenen...
Pim Franssen beschrijft zijn reis vol beproevingen van twee jaar en twee dagen door 26 Afrikaanse landen in een oude Land Cruiser.
Over vergeving, spijt hebben van altijd maar doorgaan, het plezier van simpel leven en de kracht die schuilt in gewoon geluk.
Op Ivy's safari’s worden dieren alleen gefotografeerd. Ze stuit daarbij op verzet van de andere witte jagers, maar ze zet vastberaden door.
De zeventigjarige Cecilia kijkt ernaar uit de zomer ongestoord aan de kust door te brengen. Dit plan wordt echter verstoord als ze een onverwachte gast aantreft.
Met zijn kenmerkende opgerolde sokken, zijn taaiheid en wilskracht hoort Søren Lerby bij de absolute boegbeelden van het voetbal.
Als de jonge Ned Maddstone zich na een uit de hand gelopen grap op school plots in een streng bewaakte gevangenis bevindt, ziet de toekomst er veel minder rooskleurig uit.
Als je het lastig vindt om je gewoontes te veranderen, ligt dat niet aan jou. Slechte gewoontes blijf je herhalen, omdat je de verkeerde methode gebruikt.
Miljardair Georg zoekt hulp bij zijn vriend Joe Carling, voor zijn spoorloos verdwenen kleinzoon en enige erfgenaam. Iemand heeft er baat bij heeft als Filip nooit gevonden wordt …
Dumoulin wordt geconfronteerd met plekken waar nederlagen, crashes en rivalen een voedingsbodem bleken voor twijfels, frustraties en onzekerheden.
Het jaar van Gwen van Poorten varieerde van paddoceremonies tot botox, van met je partner naar Burning Man en je daar verloven tot het verbreken van die verloving.
Qmusic-dj en brandweerman Tom geeft aan de hand van heftige, verdrietige, leuke en soms idiote verhalen een eerlijk en inzichtelijk beeld van het leven van een brandweerman.
