Het onderbewustzijn van de Bondsrepubliek op 98 manieren

"Revolutionairen die niet willen doden, die zet je zelf al gauw tegen de muur." Deze uitspraak van de fictieve Berndt op bladzijde 734 (!) van Hoe een manisch-depressieve tiener in de zomer van 1969 de Rote Armee Fraktion bedacht zou een motto kunnen zijn van de Rote Armee Fraktion (RAF), een terreurgroep die zich begint te manifesteren als de hoofdpersoon in het boek nog net geen 14 jaar oud is. Hij fantaseert over geweld en denkt dat hij samen met Claudia en Berndt, die om de hoek wonen, de RAF heeft opgericht en dat de politie achter hem aanzit. In het leugenachtige West-Duitsland, broeiend van onderdrukt Nazi-verleden, kón de hippiegeneratie niet anders dan knettergek worden of radicaliseren, lijkt auteur Frank Witzel (1955) te zeggen.

Witzel wil het collectieve onderbewustzijn van de Bondsrepubliek onder woorden brengen. Daarvoor zet hij zo ongeveer elke denkbare literaire vorm in. Jeugdherinneringen, filosofische verhandelingen, complottheorieën (zoals dat de leiders van de RAF zijn vermoord in de gevangenis - zeer waarschijnlijk waar), een catechese aan de hand van popmuziek, een analyse van het nazigehalte van Duitse woorden, heel veel verontrustende feiten (bijvoorbeeld over hoe de gemeente Hamburg in de jaren vijftig de kunstcollectie van een vergaste Joodse zakenman achteroverdrukte - echt gebeurd), stream-of-conciousnessteksten... Maar ook prozagedichten en de ziekelijke fantasieën van een 13-jarige puber.

In het tweede deel acteert onder andere de wrede ("hij zocht naar goede mensen om die te vermoorden, alle slechte had hij al gehad") fabrikant, die tegelijkertijd de immer afwezige vaderfiguur voorstelt en model staat voor het keiharde kapitalisme, ingevoerd door ex-nazi's. Dat dit, en nog veel meer, wordt verzwegen en onder zogeheten 'dekherinneringen' verstopt, is volgens Witzel dé sleutel tot de BRD. De hoofdpersoon geeft ondertussen in absurdistische dialogen steeds meer inzicht in zijn meervoudige persoonlijkheid. De arrogante autoriteit die hem ondervraagt wordt daarbij op onvergetelijk Kafkaeske wijze van repliek gediend. "Waarom slaat u zo'n kazernetoon tegen mij aan?"

Na 1989 was het motto in het herenigde Duitsland 'voorwaarts en veel vergeten'. Maar bij de val van de muur in 1989 verdween naast de DDR nóg een land: de Bondsrepubliek, het westelijk deel. De consensus was dat we het daar maar niet meer over moesten hebben. In deze stille vijver nu gooit Frank Witzel een reusachtige (850 pagina's) steen. Een ander zou het resultaat van 12 jaar schrijversarbeid over vijf boeken spreiden, maar hij niet. 'Ik vond dat de onderdelen los van elkaar niet 'werkten'. Laat je niet afleiden door deze veelheid. Geniet van deze heerlijk megalomane verteller. Elk hoofdstuk is een verrassing.

Droegen Heinrich Böll en Günther Grass hun anti-Nazi-boodschap op conventionele wijze uit, bij Witzel is er geen duidelijk plot, geen absolutie aan het eind.  En toch is het spannend: de ik-figuur wil verhullen wat hij wérkelijk op zijn kerfstok heeft maar we komen er gaandeweg toch achter dat hij tijdens zijn psychoses onder meer heeft geprobeerd zijn kleine broertje te vermoorden. Zie het als een omgekeerde Dan Brown: ook veelomvattend, maar hier kloppen de feiten juist wél, is de hoofdpersoon het tegendeel van een held, is de boodschap is niet vrijblijvend en de lezer krijgt niets cadeau.

Niet voor iedereen dus, deze literaire bommengooierij. Dat nu juist dit werk Duitslands meest prestigieuze boekenprijs moest krijgen... 'Waarom niet de gedoodverfde winnaar, een [politiek correcte] roman over vluchtelingen, maar deze onleesbare bak verdachtmakingen!', zoals een teleurgestelde Duitse lezer schreef. Een extreem boek leidt tot extreme reacties, maar we hebben het hier wel over een werk dat de vergelijking met mega-literatuur als de Max Havelaar, Op zoek naar de verloren tijd  (Proust) en Vader (Knausgård) kan doorstaan. Taboedoorbrekend, inspirerend, literair, veellagig, verslavend. Zelfs de  meest hallucinerende hoofdstukken, zoals die waarin Beatles- en Rolling Stonesnummers op hun bijbelse waarde worden getoetst - inclusief Brian Jones als Christelijke martelaar - zijn uiterst leesbaar, kolderiek zelfs.

Een goed boek is een boek waarbij je aan het eind denkt 'wow'. Een uitzonderlijk boek is een boek waarbij je na drie dagen, drie maanden, drie jaar nog steeds denkt 'wow'. Dit is zo'n boek.