Scherpe observaties, onvergetelijke personages, prachtig

“Ik wist dat ik de dolk onder haar ribben stootte en dat de dolk binnendrong. Op het moment dat ik dat deed wist ik dat ik iets ontzettends deed, iets wat ik nog nooit gedaan had en dat verschrikkelijke gevolgen zou hebben.” Een nieuwe Zweedse thriller? Nee, deze woorden werden al 150 jaar geleden geschreven. In het Russisch. Door cultschrijver Leo Tolstoj.

Bij Tolstoj liggen de criminelen niet op de bank zoals bij Freud. Hij komt ze tegen in de trein, in het dorp, hij leest over ze in de krant. Vervolgens leeft hij zich in en schrijft er adembenemend over. Zoals in 'De Kreuzersonate', dat tot zijn beste werk wordt gerekend en waaruit de regels hierboven stammen. De te betreuren echtgenote speelt viool en raakt in de ban van een geslepen violist. Of er veel meer is dan alleen dat blijft onduidelijk, maar de toenemend waanzinnige jaloezie van de echtgenoot is zo aannemelijk beschreven dat de rillingen over je rug lopen.

In ‘Polikoesjka’ gaat het over de verhouding tussen bazen en knechten op een landgoed, maar het had evengoed kunnen gaan over frauderende zakenbankiers of gecorrumpeerde politici. Een straatarme boer raakt in gewetensnood wanneer hij door een gril van het lot plotseling veel geld heeft, genoeg om zijn stiefzoon die hij liever kwijt dan rijk was vrij te kopen uit het leger. Het loopt, zoals vaak bij Tolstoj, niet best af voor de have-nots.

In 'De Duivel' pleegt een pasgetrouwde edelman zelfmoord omdat hij de boerin in het dorp met wie hij een relatie heeft niet kan vergeten. Ook Tolstoj, die reinheid van de ziel predikte, had zo’n relatie. In 'De dood van Ivan Iljitsj' vraagt de hoofdpersoon zich op zijn sterfbed vertwijfeld af of hij wel ‘juist’ heeft geleefd. Tolstoj worstelde ook enorm met de grote vragen van het leven. De ene keer bekeerde hij zich tot het christendom, de andere keer wees hij al het bovenaardse weer af. Of hij praktiseerde als vader van dertien (!) kinderen zomaar een tijdje seksuele onthouding – om zijn ziel te reinigen of zoiets.

De ondergang van 'Hadzji Moerat' heb ik in een andere recensie beschreven. Daar was ik vergeten te vermelden dat dit verhaal grotendeels waargebeurd is. Nog een ‘uitvinding’ dus van Tolstoj: de historische roman. In een interessant naschrift van de vertalers valt te lezen dat de graaf enorm veel research heeft gedaan om zo goed mogelijk de levensloop weer te geven van de tragische held die model lijkt te hebben gestaan voor het spreekwoord 'Een goede daad blijft zelden onbestraft'.

Deel 2 van Van Oorschots nieuwe uitgave van Tolstoj in de Russische bibliotheek, in prachtige, moderne vertalingen van Yolanda Bloemen, Maaike Wiebes en Froukje Slofstra, biedt inkijkjes in de menselijke ziel en het menselijk tekort zoals alleen een Rus dat kan verwoorden. En niet alleen van de mens. In dit deel ook ‘Cholstomer’, de biografie van een paard, geschreven vanuit het perspectief van het dier zelf. En dan niet zomaar een paar bladzijden, een hele novelle. De wrede Russische samenleving van de 19e eeuw bezien door de ogen van een edelmoedig dier.

De leeuw van de Russische literatuur, schijnt Tolstoj door zijn tijdgenoten te zijn genoemd. Zijn productie was gigantisch. De vertalers noemen een aantal van 600.000 bladzijden. Mij valt vooral zijn ongelooflijk scherpe observatievermogen op, zijn inzicht in menselijke drijfveren en zijn onvergetelijke personages, soms in een paar regels geschilderd. Prachtig.