Een beangstigend "HUIS CLOS" - anno 2018 - 75 jaar na Sartre

Evenals in zijn eerdere boeken “Grijze Zielen” (2003) en “Het verslag van Brodeck” (2007) houdt Claudel ons met deze parabel opnieuw een onbarmhartige spiegel voor… Hij beschuldigt niet, hij oordeelt niet, hij toont ons hoe wij als mensen in bepaalde situaties kunnen handelen. Zijn wij echt al zo diep gezonken…?

Het verhaal had kunnen beginnen met: “Er was eens een eilandje in de Middellandse Zee….” Een begin als een sprookje, alleen is het nu een moralistisch sprookje geworden, want…
Hoofdstuk 1 begint met een vermaning, meer een zedenpreek zelfs. De lezer wordt individueel aangesproken in de trant van: “Dit verhaal gebeurt niet ver van uw bed, maar heel dichtbij….” De lezer wordt gewaarschuwd! Persoonlijk vond ik dit een naar begin. Storend.

De plaats van handeling is een denkbeeldig minuscuul klein eilandje met een nog min of meer actieve vulkaan, de Brau, gelegen in de Middellandse Zee en behorend tot de denkbeeldige eilandengroep, de Archipel van de Hond, ergens tussen Italië en Griekenland (geen denkbeeldige landen!). Ook dit eilandje heeft te maken met het vertrek van vooral jongeren naar het vasteland die daar meer toekomst verwachten te hebben. Een hedendaags probleem. Naarstig wordt nagedacht over een oplossing voor deze leegloop. Hoe kan het eiland weer aantrekkelijk gemaakt worden? De notabelen denken het gevonden te hebben in de exploitatie van Thermische Baden op het eiland. De onderhandelingen met de nodige sponsoren zijn al in een vergevorderd stadium. Alles gaat zijn gangetje totdat…

Probleem: Op een ochtend spoelen er drie Afrikaanse lijken van jonge mannen aan op het strand. Het thema is actueel, universeel en heel triest. Wat te doen met de vele levende en ook dode migranten? Wat is hun lot, hun noodlot? Sinds 2013 zijn er naar schatting 16.000 migranten verdronken in de Middellandse Zee terwijl ze Europa wilden bereiken op zoek naar een beter leven.
Al lezende, blijkt het grote migrantenvraagstuk toch niet het hoofdthema te zijn. Het gaat de schrijver eerder om de reacties van alle eilandbewoners die in deze parabel model staan voor de mensheid, voor alle mensen, voor ons. Het gaat niet alleen om hun individuele, overigens heel interessante reacties, maar vooral ook om de reacties van de massa. Heel herkenbaar. Wat gebeurt er als er andere zwaarwegende (persoonlijke, economische, politieke) belangen op het spel staan? Staan alle neuzen wel dezelfde kant op om ingrijpende beslissingen te nemen?

Alles komt voorbij in deze parabel: macht (van de overheid/gezagsdragers), de rol van de godsdienst en de medische wetenschap, leugens en bedrog, corruptie, eigenbelang, hebzucht/financiële belangen, schuldgevoelens, schaamte, berouw, passiviteit en onverschilligheid, domheid en onwetendheid, (alcohol)misbruik, werkeloosheid en niet te vergeten de verregaande technologie door middel van alles registrerende satellieten (Big Brother…), enzovoorts, enzovoorts….

De Archipel van de Hond is eigenlijk een heel eenvoudig verhaal door Claudel beschreven in een prachtig proza. En ondanks de tragiek met zoveel humor en vooral ironie, waardoor de lezer toch niet al te gefrustreerd wordt. Moeten wij ons schuldig voelen? Is er een zondebok aan te wijzen? Tot waar gaan we?
In mijn titel gaf ik al aan te denken aan een soort Huis Clos, het toneelstuk uit 1943 van Jean-Paul Sartre. Met gesloten deuren is de Nederlandse titel. Maar nu met zeven personen in plaats van de drie van Sartre.
Deze zeven hoofdpersonen zijn als karikaturen beschreven. Zij hebben geen naam of voornaam, maar zijn a.h.w. het symbool voor hun beroep of hebben een bijnaam door hun uitstraling/uiterlijk. Als een naam, wel met een hoofdletter geschreven.
• De Burgemeester = de beslissende macht;
• De Dokter = de wetenschap, de kennis;
• De Oude Vrouw / de voormalige onderwijzeres = de berusting, zij heeft wel eigen ideeën, maar….;
• De Onderwijzer = de activist, de jeugd, het geweten;
• De Pastoor = de onverschilligheid die wordt uitvergroot door continu met zijn bijencultuur bezig te zijn;
• De Vissers = egoïsme, eigenbelang en
• De Commissaris. Hij deed me denken aan het thema perversiteit. Hij schept er een immens genoegen in mensen te kwetsen.
• Enzovoorts. Er zijn meer kwalijke eigenschappen toe te wijzen.
• En dan is er vanaf het begin al De Stem! De Stem die voor onrust zorgt. De stoorzender. Een nagenoeg identieke rol als die van De Vulkaan. Ook De Stem manifesteert zich steeds duidelijker.Hij toont de lezer alle menselijke gebreken en verschrikkingen. Er is m.i. veel gelijkenis met De Commissaris.

Ja, wat te doen met deze drie lijken, die worden gevonden door de Oude Vrouw, de Vissers, de Onderwijzer. De Burgemeester en De Dokter worden erbij geroepen. En als ze gaan vergaderen over de bestemming van de drie lijken, komt ook De Pastoor binnen. Hij hoort erbij, zegt hij… Hij heeft gehoord tijdens de biecht dat …. Wie heeft er gelekt? Hij beroept zich op zijn biechtgeheim.

Wat zou u zelf doen? Het probleem is dat deze zeven mensen eigenlijk ook alleen maar kunnen denken in hun eigen functie en verantwoordelijkheden. Ze zijn het er wel over eens, op dwingend aanraden van De Burgemeester, dat deze lijken voorgoed moeten verdwijnen, dat alleen zij het mogen weten en dat er absoluut over gezwegen moet worden tegen wie dan ook. Maar De Onderwijzer vindt dat de waarheid verteld moeten worden en dat deze jonge mannen een waardige begrafenis verdienen… Et voilà: een levensgroot probleem! Bovendien is De Onderwijzer eigenlijk een Buitenstaander, hij is niet van het eiland…. De lijken worden weggewerkt… Maar De Onderwijzer laat het er niet bij zitten en gaat bewijs zoeken. De eilandbewoners kijken stiekem mee naar deze paria.

Dan komt De Commissaris aan op het eiland om het een en ander te onderzoeken. Als een soort detective toont hij satellietbeelden van het eiland, vanuit de hemel gefilmd…. Voor De Burgemeester breekt nu Alarmfase Een aan door deze herkenbare beelden. De Commissaris is de meest cynische van allemaal, hij neemt geen blad voor de mond, hij drinkt en drinkt zonder ooit dronken te worden, hij heeft een allesziende blik, hij doorziet de intriges die op het eiland spelen en hij heeft er plezier in om de spanningen onder de bewoners nog wat meer op te voeren. Hij spoort de burgemeester aan tot een onverantwoorde beslissing. Het eiland en de bewoners interesseren hem helemaal niet, hij zal de ferry nemen en verdwijnen.
Ook de vulkaan laat zich steeds meer horen, met veel boosaardig, dreigend, zelfs monsterlijk gegrom. De hitte wordt steeds erger, de stank is niet te harden, de vissers vangen niets meer. Bijbelse taferelen zijn Claudel niet vreemd. De hel gaat langzaam open, lijkt het wel. Alles wordt heel realistisch beschreven. De boodschap van de schrijver is duidelijk. Wij zoeken excuses om onze ware aard te versluieren. Kort door de bocht gezegd.

De Archipel van de Hond is een roman om nog lang over na te denken en met anderen over te discussiëren (een leesclub!). Het is, zoals dat in ’t Frans heet, een “roman à tiroirs”. Met veel verhaallijnen die de hoofdlijn onderbreken. Er zit zoveel in. Een roman die men zo weer gaat herlezen. Bij uitstek ook geschikt voor verfilming.

En dan terug naar de “Huis Clos” van dit kleine, microscopische eilandje. Toont Claudel met deze roman inderdaad een spiegel, een herkenbaar beeld van onze huidige maatschappij, de zogenaamde macrokosmos? Aan de lezer om hierover te oordelen. …

De prachtige omslag van Lucille Clerc zorgt ervoor dat u dit boek niet laat liggen…..
In het Frans gelezen: L' Archipel du chien - Editions Stock - Philippe Claudel de l'Académie Goncourt.

Zeist, 3 januari 2019