De roerige geschiedenis van de Bijlmerbajes

Een van de meest roemruchte en meest bekende gevangenissen in ons land was de Bijlmerbajes. Per trein kwam je er altijd vlak langs, tenminste als je in de goede trein zat. Misschien wel de gevangenis die het meest tot ieders verbeelding spreekt. Gerlof Leistra en Annemarie van Ulden hebben er een boek over geschreven. Een biografie van een icoon.

Beide journalisten mochten zich twee jaar lang vrij bewegen in de Bijlmerbajes. Ze spraken er met veel, heel veel mensen: het veelkleurige personeel, bezoekers en uiteraard de gevangenen zelf. Veel criminele kopstukken zaten in het verleden hier opgesloten. Een enkeling waagde de kans en besloot uit te breken of te ontsnappen. Wie kent niet Klaas Bruinsma, Charles Z. en Volkert van der Graaf? Precies! Een boeiende lijst met belangrijke gevangenen ontbreekt uiteraard niet in dit boek. Zo roerig als de geschiedenis was van de bajes, zo ‘roerig’ is de vormgeving ook van deze biografie: veel onderstreepte stukken tekst, talloze vetgedrukte tussenkopjes en begrippen, fotomateriaal en ingekaderde teksten. Het geeft een ietwat druk en onrustig beeld. Het doet aan de leesbaarheid gelukkig geen afbreuk.

Ronduit shocking is het gedeelte waarin de auteurs uitvoerig verslag doen van het wel en wee in het PPC (Penitentiair Psychiatrisch Centrum): ‘Naast de toiletpot ligt poep. Tijdens het luchten reinigt het personeel zijn cel. (…) Een andere patiënt rookte in de luchtkooi zijn eigen ontlasting alsof het een heerlijke Mars betrof.’ Naast tal van anekdotes, ervaringen, belevenissen interviewen de schrijvers ook professionele hulpverleners, bijvoorbeeld over het al dan niet toenemen van verwarde personen in de samenleving. ‘Er zijn niet méér verwarde mensen dan vroeger, maar de problematiek is forser. Mensen die vroeger op chronische afdelingen in de psychiatrie zaten, komen nu hier.’ Er klinkt ook geregeld kritiek in door. Een van de deskundigen vindt ‘de kwaliteit en de kwantiteit van de forensische zorg onvoldoende’.

In zeven hoofdstukken wordt het leven in de gevangenis uitvoerig beschreven. Achtereenvolgens komen aan bod: dagelijks leven, de gedetineerde, de ‘gekkentorens’, het personeel, het verleden en de toekomst.  De gevangenis is in 2016 definitief ter ziele gegaan. Het boek is uit. De toekomst ligt nu in Zaanstad, waar een hypermoderne ‘bajes’ is neergezet. Het verleden laat zich niet geheel uitwissen, getuige verschillende elementen die nog steeds te zien zijn op de roemruchte plaats in Amsterdam.

De biografie van de Bijlmerbajes eindigt met een citaat van de Vlaamse auteur Chris de Stoop: ‘Dat het geschreven staat, dat is wat telt. Dat is alles.’ Saillant detail, het boek begint met Nelson Mandela, de meest beroemde ex-gevangene van Robbeneiland. Van Nelson tot Chris, van Bruinsma tot Ferdi E., daartussen ligt het leven van al die personeelsleden en gevangenen van de Bijlmerbajes. Een obscuur eerbetoon aan ‘de dingen die voorbijgaan’.