Toen de wereld brak - John Boyne
Als je leven één grote leugen is
Na 16 jaar heeft John Boyne een vervolg geschreven op zijn klassieker De jongen in de gestreepte pyjama. In dit wereldberoemde verhaal sluit het 9-jarige zoontje van de kampcommandant van Auschwitz vriendschap met een Joods leeftijdsgenootje. Bruno en Shmuel zoeken elkaar elke dag op bij het hek. Op een dag besluit Bruno om samen met zijn vriendje op zoek te gaan naar Shmuels verdwenen vader. Bruno trekt een gestreepte pyjama aan en duikt onder het hek door. Enige dagen later worden zijn kleren ontdekt bij het hek. Bruno wordt nooit meer teruggevonden. Jarenlang heb ik op een vervolg van dit indrukwekkende verhaal gehoopt. Ik had nog zoveel vragen.
In Toen de wereld brak wordt het levensverhaal van Bruno’s zus Gretel verteld. Gretel is inmiddels een oude vrouw van 91 jaar. Ze woont in een appartementencomplex in een welgestelde wijk van Londen. Niemand in haar naaste omgeving weet iets af van haar duistere verleden, zelfs haar zoon niet. Gretel leeft een rustig en tevreden leven. Ze blikt terug op haar lange leven; het leven wat één grote leugen is.
Parijs
Na de oorlog vestigen Gretel en haar moeder zich, onder een valse identiteit, in Parijs. De haat tegen de nazi’s is erg hoog in Frankrijk. Naarmate Gretel steeds meer te weten komt over wat er in de concentratiekampen gebeurd is, ontwikkeld ze een enorm schuldgevoel. Haar moeder blijft, tot aan haar dood, echter het Nazisme aanhangen.
Sidney
Rond haar twintigste wil Gretel zo ver mogelijk weg van Europa en boekt een overtocht naar Australië. Maar ook hier blijft haar verleden haar achtervolgen. Ze ontdekt dat luitenant Kurt Kotler, die ze als 12-jarig meisje adoreerde, niet ver bij haar vandaan woont. Gretel komt in tweestrijd te staan. Moet ze de wrede Kurt aangeven? Maar is ze zelf ook niet medeplichtig?
Londen
Gretel leidt een teruggetrokken leven. In het appartementencomplex heeft ze alleen contact met haar dementerende overbuurvrouw en haar kleinzoon. Veel bezoek krijgt ze niet, alleen haar zoon en aanstaande schoondochter komen regelmatig op bezoek. Hier komt verandering in als er een nieuw gezin onder haar komt wonen. De 9-jarige Henry doet haar sterk aan har broertje Bruno denken. Het gedrag van de sadistische buurman roepen ook allerlei nare herinneringen op. Gretel wil graag de mishandelde moeder en zoon helpen. Niet alleen omdat ze hen graag mag, maar ook om met zichzelf in het reine te kunnen komen. Wanneer de buurman dreigt haar ware identiteit prijs te geven, slaan de twijfels bij Gretel toe.
John Boyne richt zich met deze roman op een ander publiek dan met De jongen in de gestreepte Pyjama. Dit eerste boek was een jeugdboek. Omdat de lezers van toen nu volwassen zijn, vind ik deze keuze heel goed. Om de hoofdpersoon beter te leren kennen is het wel aan te bevelen eerst De jongen in de gestreepte pyjama te lezen. Mocht je je nog wat beter willen verdiepen in Gretels familie lees dan ook De jongen op de berg.
Oude bekenden
John Boyne laat zijn hoofdpersonen vaak in meerdere boeken een rol spelen. Zo ontmoet de zevenjarige Pierrot, de hoofdpersoon uit De jongen op de berg, Gretel, Bruno en hun ouders op het station in Mannheim. Wanneer Pierrot struikelt, helpt Gretels vader, gekleed in uniform, hem niet overeind maar zet bruut zijn kuithoge zwarte laarzen op de jongen zijn vingers. Wanneer Pierrot wegloopt en achterom kijkt, ziet hij dat de kleine jongen in moeders armen (Bruno) naar hem zwaait. Pierrot kan een glimlach niet onderdrukken en zwaait vrolijk naar hem terug. Zes jaar later ziet hij Gretels vader weer terug op de Berghof. In de werkkamer van Hitler worden bouwplannen gemaakt voor Auschwitz en Bruno is erbij aanwezig als Gretels vader de baan als kampcommandant accepteert.
Wanneer de jongen overstapt in de trein naar München ontmoet hij vijf jongens van een jaar of vijftien die gekleed zijn in uniformen van de Hitlerjugend. Hun leider Kurt Kotler beroofd de kleine jongen van zijn meegebrachte boterhammen. Pierrot walgt van het gedrag van Kurt. Wanneer hij jaren later een uniform van de Fürrher krijgt, denkt hij weer even terug aan Kurt Kotler en realiseert zich hoe heerlijk het zou zijn om zo veel overwicht te hebben, om je te kunnen nemen wat je wilde hebben in plaats van je altijd maar van alles te moeten laten afpakken. .
Schuldgevoelens en vergeving
De twee belangrijkste thema’s in dit boek zijn schuldgevoelens en vergeving. Tachtig jaar lang gaat Gretel gebukt onder enorme schuldgevoelens. Wie kan haar vergeving schenken? Hoe kan ze met zichzelf in het reine komen? Andere thema’s zijn: spijt, hebzucht, dementie, rouwverwerking, huiselijk geweld, machtsmisbruik, medeplichtigheid, traumaverwerking, wraak, familiebanden, geheimen en leugens.
Klassiekers
Boyne is een groot liefhebber van klassieke historische boeken. Ze spelen in veel van zijn boeken een belangrijke rol. Zo schreef hij een boek over De muiterij op de Bounty, De scheepsjongen. En inspireerde het boek Een reis om de wereld in tachtig dagen hem tot het schrijven van De vreselijke belevenissen van Barnaby Brocket. Dit laatste boek van Jules Verne is een van de favoriete boeken uit Gretels jeugd. Ze is dan ook verrast als Henry een T-shirt draagt met de cover van dit boek. Zowel Bruno (in De jongen in de gestreepte pyjama) als Henry lezen het boek Schateiland.
Tegenstrijdigheden in de mens
Het boek is erg geschikt als leesclubboek. Vooral over de vele thema’s kun je uren discussiëren. Wat ook erg boeiend is, zijn de tegenstrijdigheden in de hoofdpersonen. De wrede Kurt had er totaal geen moeite mee om de kleine Joodse Shmuel te mishandelen. Hij deed wat hij moest doen, hij was gehoorzaam aan het regime. Voor zijn eigen zoon voelt hij liefde en doet er alles aan om zijn leven te redden. Rond haar twintigste verafschuwd Gretel haar verleden. Ze is zelfs in staat om foute mensen te verraden. Wanneer ze echter de bril van Hitler in haar handen heeft, voelt ze een plotselinge opwinding omkomen. Ze denkt terug aan de fijne jaren in Berlijn en vraagt zich af hoe haar leven er uit zou hebben gezien als Duitsland de oorlog zou hebben gewonnen. Als commandant dochter zou ze hoog in aanzien hebben gestaan.
Het verhaal boeide me van het begin tot het allerlaatste hoofdstuk. Het heeft een verrassend einde, wat ik niet aan zag komen. Ik geef het boek 5 fonkelende Hebban-sterren! Stiekem hoop ik op nog een vervolg, het levensverhaal van Kurt Kotler.
