Heksen komen voort uit het volksgeloof. Bij ongelukken en tegenslagen zochten mensen vroeger nu eenmaal een zondebok, en meestal werd een dorpsbewoner die een buitenbeentje was als schuldige aangewezen. Vaak waren het vrouwen die als heks aangewezen werden, maar ook mannen konden heks zijn. Deze heksen stonden in contact met hogere machten en waren hierdoor in staat om mensen en dieren te betoveren (maar ook te genezen, al was het beeld meer dat heksen kwaadaardig waren).

Vanaf de 15e eeuw werd het concept heks ook aan het geloof verbonden: Heksen zouden een pact met de duivel gesloten hebben. Dit idee leidde tot de felle heksenvervolging. Hier kwam een eind aan toen de westerse samenleving steeds meer rationalistisch werd en er andere verklaringen gevonden werden voor ongelukken en tegenspoed. Mensen geloofden niet langer dat andere mensen hen door toverkracht schade konden doen. Toch bestaat er ook nog moderne hekserij, denk bijvoorbeeld aan wicca.

Heksen bieden volop stof om een boek mee te vullen. Auteurs kunnen hierbij een heks gebaseerd op de oude volksvertellingen beschrijven, maar ook een meer historisch verhaal over de heksenjacht neerzetten. Heksen zijn hoe dan ook interessante karakters in verhalen. Ik zal dan ook drie jeugdboeken bespreken waar heksen een belangrijke rol in spelen.

De boeken

De heksen - Roald Dahl

Nadat een jongetje zijn ouders verliest bij een ongeluk, gaat hij bij zijn grootmoeder wonen. Die weet alles over heksen, ze is zelf ooit een duim kwijtgeraakt door heksen, en leert hem dan ook hoe hij heksen kan herkennen. Hierdoor weet hij bij zijn eerste ontmoeting met een heks gelukkig te ontkomen. Vlak voor de vakantie wordt zijn oma ziek en hun reis naar Noorwegen moet dan noodgedwongen vervangen worden door een reisje naar een hotel in Engeland. Daar blijkt dat de heksen hun jaarlijkse vergadering houden. En als hij dat eenmaal ontdekt, is er geen ontkomen meer aan...

De heksen in dit boek zien er uit als gewone vrouwen:

Echte heksen hebben doodgewone kleren aan en zien er net zo uit als doodgewone vrouwen. Ze wonen in doodgewone huizen en hebben doodgewone banen.

Gelukkig zijn er ook een aantal kenmerken waaraan je de heksen wel kan herkennen. Want zo gewoon zijn ze niet, ze vermommen zich vooral erg goed. Heksen dragen altijd handschoenen en een pruik, want ze hebben geen nagels maar klauwen en ze zijn eigenlijk kaal. Ze hebben overigens ook geen tenen, maar dat is met hun puntschoenen wat minder goed te ontdekken. Verder hebben ze grotere neusgaten dan gewone vrouwen, verandert hun pupil van kleur en hebben ze blauw spuug.

De heksen in dit boek zijn wrede wezens die het op kinderen gemunt hebben. Hun doel is om alle kinderen uit te roeien en er worden dan ook verschillende kinderen in ongedierte veranderd om vervolgens doodgeslagen te worden.

De amulet - Simone van der Vlugt

Het is 1630 en de heksenjacht is in volle gang. Steeds meer vrouwen belanden op de brandstapel. Ook de moeder van Nina is al heks verbrand en sindsdien woont ze bij haar oom en tante. Nina weet soms dingen over mensen die ze niet zou kunnen weten en er wordt steeds meer over haar gepraat. Als de rivier overstroomt en Nina's mand in de buurt gevonden wordt, is ze niet langer veilig meer. Haar oom en tante proberen haar de stad uit te smokkelen voor het te laat is...

De heksen in De amulet zijn vrouwen die onder invloed van de duivel voor ziekte en verderf zorgen:

Kleine kinderen heeft ze opgegeten, hun bloed gedronken. Waar ze zich vertoont wordt de melk zuur, mislukt de oogst en worden mens en dier ziek. De bewijzen zijn overstelpend en het lot van de heks is onontkoombaar.

Of de beschuldigde vrouwen echt heksen zijn? Niemand die het weet. Het is niet echt een tijd waarin er zorgvuldig naar bewijs gezocht wordt. Een beschuldiging van een buurvrouw is al voldoende om opgepakt te worden. De 'heks' bekent vervolgens eigenlijk altijd - niet zo gek, met de martelmethoden die ingezet worden. Deze vrouwen belanden vervolgens op de brandstapel. Want vuur, dat is het enige middel tegen de invloed van de duivel.

Juniper - Monica Furlong

De prinses Ninnoc wordt ter opvoeding naar haar peetmoeder Euny gestuurd. Euny is een doran, een wijze vrouw met magische krachten, die Ninnoc Juniper noemt. Het leven bij Euny valt niet mee voor Juniper. Het is er koud, er is onvoldoende eten, ze moet hard werken en heeft niet het gevoel dat ze echt iets van Euny leert. Toch wordt ze langzaamaan opgeleid tot doran. Dat is hard nodig, want een heks wil het rijk van haar vader overnemen...

De heksen in Juniper zijn meer wijze vrouwen, die dorans genoemd worden. Euny legt aan Juniper uit wat haar soort macht inhoudt:

Mijn soort macht gaat over zien - in de toekomst, in iemands hart en geest. Soms gaat het over het weten wat een stam of volk moet doen om aan gevaar te ontkomen. Soms gaat het alleen maar over jezelf begrijpen, of iemand anders. Zien en weten en heel eerlijk zijn over wat je ziet en weet - dat maakt dat er dingen zullen gebeuren, misschien meer dingen dan veldslagen en legers. Soms voorkomt het akelige dingen.

Behalve dingen kunnen zien zijn er wel degelijk toverdranken en rituelen, zoals bijvoorbeeld het vliegen. Een heks is in Juniper niet per definitie een slecht persoon: de krachten kunnen ten goede of ten kwade ingezet worden. Niet het hebben van deze macht, maar de manier waarop je ermee omgaat bepaalt uiteindelijk of je een goede of slechte persoon bent.

Een korte vergelijking

Er komen in deze drie boeken heel verschillende heksen aan bod. De heksen van Roald Dahl zijn zonder meer slechte wezens die kwaad in de zin hebben. Bij Juniper ligt dit genuanceerder. Een heks kan kwaadaardig zijn, maar dit hoeft niet. De heksen in De amulet zijn waarschijnlijk niet eens heksen. Mensen zien heksen wel als kwaadaardig, maar de veroordeelden waren meestal helaas net op het verkeerde moment op de verkeerde plek.

In De heksen is een heks altijd een vrouw. Ook in Juniper is het gebruikelijk dat een heks (of eigenlijk, een doran) een vrouw is, dit komt het vaakst voor, maar het is niet onmogelijk dat een man doran wordt. Dat in De amulet hele gezinnen op de brandstapel gaan, zegt denk ik wel genoeg...

Drie boeken die een heel ander beeld en verhaal over heksen geven, maar alledrie op hun eigen manier heel boeiend zijn.

Welke jeugdboeken over heksen heb jij gelezen?