Twaalf jaar nadat Philip Pullman het eerste deel van de Noorderlicht-trilogie publiceerde werd Het gouden kompas (2007) verfilmd. Visueel werd het een prachtige film. Bleef het filosofische verhaal ook overeind?

Let op: Deze bespreking bevat spoilers over het boek en de film Het gouden kompas (niet over de andere twee boeken uit de trilogie, Het listige mes en De amberkleurige kijker).

Het verhaal

De twaalfjarige Lyra Belacqua groeit op in een parallelle versie van het Engelse Oxford. In haar wereld hebben mensen een zichtbare ziel in de gedaante van een dier. Haar rustige leven verandert als er in diverse steden kinderen worden ontvoerd van wie deze dæmon nog geen vaste vorm heeft. Als ook Lyra’s vriend Roger wordt meegenomen, besluiten zij en haar dæmon Pantalaimon op weg te gaan om hem te gaan zoeken. Een gouden waarheidsmeter die alleen zij kan lezen zet haar op het juiste spoor. Ze wordt bijgestaan door merkwaardige nieuwe vrienden waaronder een heks, een aeronaut en een verstoten berenprins die ze helpt de onrechtmatige koning af te zetten. De reis brengt Lyra naar het hoge noorden. De zoektocht naar de verdwenen kinderen is echter nog maar het begin.
In de vervolgdelen Het listige mes en De amberkleurige kijker raken Lyra en Pantalaimon betrokken bij een eeuwenoude strijd die opnieuw oplaait, met als inzet het voortbestaan van alle werelden.

Het boek

Northern Lights (1995) is het bekendste boek van Philip Pullman. Het is het eerste deel van de driedelige serie His Dark Materials (vertaald als Het noorderlicht, waardoor het in Nederland bekend kwam te staan als de Noorderlicht-trilogie). In veel andere landen verscheen het als Het gouden kompas. De boeken bevatten directe en indirecte kritiek op de kerk.
De Noorderlicht-trilogie wordt vaak gezien als een serie voor kinderen. Hoewel het inderdaad een spannend avonturenverhaal is dat prima gelezen kan worden door jongere lezers, zal de filosofische laag hen grotendeels ontgaan. Deze reeks is dus ook zeer geschikt voor volwassenen en door de coming-of-age-thematiek zal hij ook youngadultlezers aanspreken.
Inmiddels is Pullman bezig met een nieuwe trilogie over Lyra, een zogenaamde ‘equal’ van deze reeks (de boeken spelen een paar jaar voor en na de Noorderlicht-trilogie). In 2017 verscheen het eerste deel van Het boek van stof, La belle sauvage. Hierin ontmoeten we de jonge Malcolm, die baby Lyra moet beschermen. Het tweede boek komt naar verwachting dit jaar nog uit. Hierin zullen we Lyra als jongvolwassene zien en zullen we ook meer lezen over Malcolm. In het Engels zal het de titel The Secret Commonwealth krijgen.

De film

De film werd geschreven en geregisseerd door Chris Weitz, die groot fan is van de boeken. Hij zette alles op alles om een waardige verfilming af te leveren. Weitz betrok Pullman in het filmproces. Het script voor de tweede film was ook al klaar en aan dat van het derde deel werd gewerkt. Er leek niets fout te kunnen gaan. De weg naar de bioscoop was echter moeizaam. Nog voor de film klaar was, kwam er al veel kritiek op uit christelijke hoek. In een poging deze in de kiem te smoren werden belangrijke elementen uit de film afgezwakt door de studio, met als gevolg dat lezers van de boeken vonden dat geen recht werd gedaan aan wat het boek juist uniek maakt en de groep gelovigen die vanaf het begin af aan al tegen deze verfilming was niet eens minder beledigd was.
Dit was echter nog niet eens de belangrijkste reden waarom fans teleurgesteld de bioscoop verlieten. De studio veranderde namelijk ook het einde van het verhaal om de film geschikt te maken voor kinderen vanaf twaalf jaar en omdat het oorspronkelijke einde te verwarrend zou zijn. In plaats van wat de meest indrukwekkende scène van de film geweest zou zijn kwam er een niet erg geslaagde cliffhanger. Om de film op deze manier te kunnen laten eindigen moest er tot in het extreme geschoven worden met scènes.
Weitz was woest en beschouwt de film als de grootste fout die hij in zijn carrière gemaakt heeft. Ook Pullman was niet tevreden over deze versie. Veel fans vonden de film teleurstellend, maar financieel deed hij het wereldwijd niet slecht. De vervolgen zijn echter nooit verfilmd. Een paar jaar geleden werd een remake aangekondigd. Het eerste boek wordt verfilmd als achtdelige televisieserie. Deze zal eind dit jaar te zien zijn op BBC One en HBO. Een tweede seizoen staat al in de planning.

Boek versus film

Een van de grote fouten van de film wordt al de eerste seconde duidelijk. Net zoals veel andere fantasy- of sciencefictionfilms begint The golden compass met een korte inleiding over de wereld waarin het verhaal speelt, infodumpstijl. Jammer, want het is juist fijn dat je dit in het boek allemaal langzaam ontdekt. De makers lijken haast te hebben.
Buiten dat is het begin best aantrekkelijk. We zien Lyra en Roger spelen, worden meteen meegesleurd door de scène waarin Lyra Lord Asriel moet redden en maken kennis met mevrouw Coulter. Het “gouden kompas” wordt geïntroduceerd en de reis begint. Niet alles is precies zoals in het boek, maar het verhaal is wel spannend, ondanks het feit dat in een gesprek duidelijk veel verwijzingen naar Stof weggelaten zijn omdat ze waarschijnlijk te controversieel zouden zijn, waardoor enkele scènes vreemd kort zijn.
Als duidelijk wordt dat voorlopig niet onthuld wordt wie Lyra’s ouders zijn komen de eerste barstjes in de film. De bekendmaking wordt gepresenteerd als iets wat verrassend en schokkend moet zijn. Dit gaat ten koste van de impact die het heeft op Lyra. In het boek gaat het juist meer om de gevolgen voor Lyra dan om de onthulling zelf. Een groot deel van het achtergrondverhaal rondom de geboorte van Lyra wordt zelfs helemaal niet uitgewerkt en dat is zonde. Marisa Coulter en Lord Asriel blijven hierdoor vrij vlak. Ook de onthulling over het belang van Lyra wordt haastig gebracht en komt hierdoor een beetje klunzig over.
De filmmakers permitteren zich wat creatieve vrijheid door Billy Costa en Roger tegelijkertijd te laten ontvoeren. Dit is echter wel te begrijpen; het scheelt behoorlijk wat tijd (al bleek dat achteraf niet nodig, want er werd zo veel geschrapt dat de film opvallend kort geworden is). Hierdoor missen we wel de indrukwekkende scène waarin Lyra op zoek gaat naar haar vriendje en ze hem niet kan vinden. Zijn verdwijning bekendmaken door middel van een briefje is wel erg makkelijk. Nog vreemder wordt het als het zielloze jongetje dat door Lyra gevonden wordt Billy blijkt te zijn. Het is een beetje toevallig en cliché. Belangrijker nog: de film laat hier duidelijk kansen liggen. Deze beslissing had goed uit kunnen pakken als de studio meer lef had gehad. Nu wordt niet eens getoond hoe het afloopt met hem. We mogen voor onszelf invullen dat het allemaal wel goed komt. De boodschap in de film is dat het allemaal zo erg niet is. Een behoorlijk verschil met de rauwe werkelijkheid waar het boek niet voor terugschrikt en bovenal ook niet erg geloofwaardig als je bedenkt wat er met deze kinderen gebeurd is.

Het gaat van kwaad tot erger. In de film is de volgorde van de gebeurtenissen niet bepaald logisch. Lyra helpt Iorek in zijn strijd tegen de berenkoning, komt dan in het instituut terecht en weet tot slot te ontsnappen, waarna ze op weg gaat naar Lord Asriel. Het is echter veel logischer dat Lyra eerst in het instituut terechtkomt. Het doel van haar reis was immers altijd het terugvinden van haar vriendje en ontdekken wat de Lokkers van plan zijn. Daarna kan ze zich zorgen gaan maken om Iorek en op weg gaan om de waarheidsmeter naar Asriel te brengen. Hier komen we bij het punt dat het meest gevoelig ligt: het einde. Omdat er naar het schijnt op het laatste moment voor gekozen werd om de meest indrukwekkende scènes weg te laten, moest de volgorde van de gebeurtenissen aangepast worden zodat de aan- of afwezigheid van Roger logisch was. Zelfs als je dit niet weet, voelt het geforceerd. Het loopt niet vloeiend.
Het einde klopt ook helemaal niet. Dat van de film is veel meer open dan dat van het boek. De verhaallijn van het eerste deel wordt niet eens afgerond. Hierdoor is de film erg plotseling afgelopen. Het is niet zo schokkend als het einde van het eerste boek en is bovendien minder duidelijk een voorzet op Het listige mes. En hoe mooi een reisje door de lucht ook is, het valt compleet in het niet bij hoe het openen van de poort naar parallelle werelden eruit zou hebben kunnen zien.

Het is duidelijk dat de studio zich vooral gefocust heeft op het neerzetten van één film die zo veel mogelijk mensen tevreden zou stellen. Bruggetjes naar de latere boeken ontbreken compleet. Waar het nog wel begrijpelijk is waarom het silhouet van Will, naast Lyra de belangrijkste persoon van het tweede en derde boek, aan het eind van de film weggelaten is omdat hij verward zou kunnen worden met Billy, zijn andere keuzes heel vreemd.
Het feestje van mevrouw Coulter wordt niet in beeld gebracht waardoor Lyra hier niet iemand ontmoet die een belangrijke rol blijkt te spelen in het tweede boek. Dat is niet onoverkomelijk, maar wel jammer, want het verbindt het eerste en tweede deel goed met elkaar en zijn manier van leven krijgt aan het eind van het derde boek nog wat meer betekenis en heeft invloed op het denken over de mogelijkheden hiervoor. Ook de ontdekkingsreiziger Grumman wordt nog niet ter sprake gebracht, terwijl ook hij belangrijk wordt in het tweede boek. Hierdoor wordt de lezer ook de kans ontnomen om bij een eventuele verfilming van het tweede boek mee te denken over zijn identiteit.

Hoe mooi de film ook is, nergens is hij echt spannend. Geweld en bloed worden zo veel mogelijk vermeden. Het gevecht tussen de berenkoning Iofur Raknison en Iorek Byrnison is vrij soft. Doordat niet alles in beeld komt is niet echt duidelijk hoe Iorek het gevecht weet te winnen. Bij de gevechten tussen mensen wordt ook niet getoond hoe iemand ernstig gewond raakt. Het schokkendste wat je ziet is het oplossen van de dæmonen, wat er overigens prachtig uitziet. En dode kinderen zijn blijkbaar helemaal een brug te ver. Het gouden kompas is heel duidelijk een film die ook geschikt moest zijn voor kinderen. Het is een film voor een publiek van twaalf jaar en ouder, maar omdat er helemaal geen gruwelijkheden getoond worden en het eigenlijke einde niet in deze film zit, zullen jongere kinderen er ook geen nachtmerries van krijgen.

Wat de film dan wel goed doet? Tja, het ziet er allemaal wel prachtig uit. Het landschap is indrukwekkend, het Stof is prachtig weergegeven en de beelden via het kompas komen echt tot leven op een manier die in de boeken absoluut niet mogelijk was. Hier blijft het bij een vermelding van het stellen van de vraag en het antwoord.
Daarnaast vind ik sommige acteurs erg goed gekozen, vooral Nicole Kidmann als mevrouw Coulter. Ze heeft precies de ogenschijnlijk lieflijke, maar tegelijkertijd kille uitstraling. Bij het herlezen van de boeken is het lastig haar niet voor je te zien. En het feit dat enkele dialogen uit het boek letterlijk zijn overgenomen is natuurlijk ook geweldig.

Al met al is Het gouden kompas een kundig gemaakte avonturenfilm met indrukwekkende beelden waarin te zien is dat er met liefde aan gewerkt is, maar toch ontbreekt de ziel van de boekverfilming waardoor deze in het niet valt bij het boek dat veel meer weet te ontroeren. En dat is des te spijtiger als je glimpen ziet van wat de film had kunnen zijn (mocht je daarin geïnteresseerd zijn, kijk dan eens naar de door een fan gemaakte reconstructie van het oorspronkelijke einde).

- Kim -

Wat vind jij van de film en van de boeken? Kijk je uit naar de nieuwe verfilming?