Als kind heb ik de film The neverending story (1984) tientallen keren gezien. Het was een van mijn favoriete films. Ik wist wel dat er een boek van was, maar mijn bibliotheek had het niet en ik heb het ook nooit in een boekhandel zien liggen, waardoor ik het nooit gelezen heb. Tot ik een paar jaar geleden een toneelstuk ervan zag wist ik dus niet dat de film slechts de helft van het verhaal vertelt. Stel je mijn verbazing voor toen het toneelstuk na de pauze verder ging.
Hoewel het verhaal van de film dus eigenlijk niet “af” was, heeft het veel indruk op me gemaakt. Ik weet zeker dat dat voor meer mensen geldt die als kind het boek hebben gelezen of de film hebben gezien. Wie herinnert zich niet de scène met Atréjoe en Artax in de Moerassen van de Droefheid? Of het fragment waarin Bastiaan zich ineens realiseert hoe hij Fantásië moet redden?

Pas op: spoilers over de film en het eerste deel van het boek.

Het verhaal

Het oneindige verhaal gaat over de tienjarige Bastiaan Balthazar Boeckx die zich op de vlucht voor jongens die hem pesten in een boekhandel verstopt. Hij raakt in gesprek met de boekhandelaar die een boek leest waar Bastiaan zich erg tot aangetrokken voelt. Als de man even niet oplet, steelt hij het. Bang voor de gevolgen daarvan verstopt hij zich ermee op de zolder van zijn school. In ‘Het oneindige verhaal’ leest hij over Fantásië, dat bedreigd wordt door een groot gevaar. Een steeds groter deel van het land verdwijnt in het Niets. Ook de Fantásiërs die erdoor worden aangeraakt worden opgeslokt.
Ten einde raad wenden de Fantásiërs zich tot de Kleine Keizerin, de heerser van Fantásië. Zij blijkt aan een mysterieuze ziekte te lijden die samenhangt met wat er met haar rijk gebeurt. Naarmate zij zwakker wordt, wordt het Niets krachtiger. De jonge held Atréjoe wordt eropuit gestuurd om te achterhalen hoe hij Fantásië en de Kleine Keizerin kan redden. Hij ontdekt dat ze een nieuwe naam nodig heeft en dat alleen het mensenkind dat hun verhaal leest – Bastiaan – haar die naam kan geven.

Het boek

Het boek Die Unendliche Geschichte van Michael Ende is inmiddels een klassieker. Het verscheen in 1979 en was Endes grote doorbraak in het buitenland. Het is in diverse talen vertaald. Ook in Nederland werd Het oneindige verhaal goed ontvangen. Het won in 1983 zelfs een Zilveren Griffel. Het is dan ook – nog steeds – een prachtig boek. In geen enkel ander verhaal zijn fictie en werkelijkheid zo goed met elkaar verweven.
Het verhaal van Atréjoe in Fantásië heeft blauwe letters en dat van Bastiaan die op zolder het boek leest heeft rode letters. Uiteindelijk komen de verhalen bij elkaar als Bastiaan de Kleine Keizerin een nieuwe naam moet geven. De avontuurlijke tocht van Atréjoe was alleen bedoeld om de aandacht van een mensenkind te trekken. Alleen door een spannend verhaal kon hij de redder van Fantásië met zich meenemen. Bastiaan moet als lezer de grens tussen de mensenwereld en Fantásië overschrijden en zo deze wereld redden.
Bastiaan gelooft niet dat hij echt de redder is die bedoeld wordt en er rest de Kleine Keizerin niets anders dan naar de Oude Man van de Wandelende Berg te gaan, die het boek schrijft dat Fantásië is. ‘Het oneindige verhaal’ gaat dan zichzelf bevatten. Bastiaan leest hoe hij zelf het boek vond en zich ermee op zolder verstopte, hoe Atréjoe op zoek gaat en tot slot komt het verhaal uit op hetzelfde punt waar het zichzelf weer gaat bevatten. En zo gaat het oneindig door, tot Bastiaan er een einde aan maakt. Nu hij zelf deel uitmaakt van een kring van eeuwige wederkeer zonder begin en eind vindt hij de moed om in te grijpen en de naam te zeggen die meteen in hem opkwam toen hij over de Kleine Keizerin las en hij haar gezicht zag: Maankind. Vanuit het boek komt een storm opzetten, de klok slaat twaalf en Bastiaan verdwijnt in het verhaal.
Eerst is er alleen maar duisternis en dan hoort hij Maankinds stem die hem vertelt dat Fantásië op zijn wens opnieuw zal ontstaan. Ze schenkt hem een zandkorrel, alles wat over is van haar rijk. Bastiaan begint met wensen en wordt zo in beslag genomen door de mooie dingen die hij maakt dat hij niet doorheeft dat Maankind weggaat. Ze laat de boodschap achter dat hij moet doen wat hij wil. Bastiaan, die zich schaamt voor zijn uiterlijk, wenst meteen dat hij niet dik is en dat hij sterk en dapper is. Zo wenst hij zich een weg door Fantásië terwijl hij steeds meer vergeet wie hij echt is.
Het eerste deel van het boek is spannend en is een ode aan de fantasie. Het tweede deel lijkt langzaam voort te kabbelen, tot ineens duidelijk wordt wat er op het spel staat. Het gaat over jezelf niet verliezen en het contact houden met de echte wereld.

“Wat zijn jullie eigenlijk, wezens van Fantásië? Droombeelden zijn jullie, verzinsels in het rijk van de poëzie, figuren in een oneindig verhaal.”

De film

Blijkbaar was Michael Ende zelf absoluut niet tevreden over de Duits-Amerikaanse verfilming van zijn boek (grappig feitje: deze samenwerking leverde twee versies van de film op die licht verschillen). Hij heeft diverse rechtszaken gevoerd om ervoor te zorgen dat er iets aan veranderd werd. Het enige wat hij bereikte, was dat zijn naam niet vermeld werd in de aankondiging (wel in de aftiteling). Natuurlijk is het voor elke auteur moeilijk om te zien dat zijn verhaal wordt aangepast, zeker als hij het gevoel heeft dat degene die dat doet het idee erachter niet goed begrepen heeft. Toch is The neverending story absoluut geen slechte film. Eigenlijk verschilt hij niet eens zo enorm veel van het boek en heb je als kijker helemaal niet het idee dat de makers ervan het verhaal op een creatieve manier geïnterpreteerd hebben. Ende schijnt vooral een probleem te hebben gehad met het einde, waarin gesuggereerd wordt dat Fantásië vanzelf opnieuw ontstaat en dat Bastiaan daar zijn fantasie niet voor hoeft te gebruiken. In het tweede deel van het boek blijkt dat Fantásië enkel kan herrijzen door Bastiaans wensen en dat hij hier een hoge prijs voor moet betalen.
De film volgt vrij trouw het eerste deel van het boek. Hij begint met Bastiaan die Het oneindige verhaal steelt en zich ermee op zolder verstopt en laat daarna zien wat Bastiaan leest. We maken kennis met enkele Fantásiërs die op weg zijn naar de Kleine Keizerin om haar te vertellen over het Niets en ontdekken samen met hen en Bastiaan dat zij ernstig ziek is. Vervolgens gaat Atréjoe op pad om te ontdekken hoe ze genezen kan worden. Ondertussen zien we hoe Bastiaan reageert op het verhaal.
De film was toen hij uitkwam een van de duurste niet in Amerika gemaakte films, waarschijnlijk vooral vanwege de effecten. Met de filmtechnieken die er op dat moment waren was het niet mogelijk sommige dingen goed neer te zetten en deze zijn daarom weggelaten. Aanvankelijk leverde de film minder op dan hij gekost had, maar toen hij op video uitkwam werd het een van de best verkochte films ooit.

Boek versus film

Natuurlijk zijn er een paar verschillen tussen het boek en de film. Bepaalde fragmenten zijn weggelaten of veranderd (en Atréjoe ziet eruit als een normale jongen en is niet groen). Zo ontbreekt de spin die Atréjoe (Noah Hathaway) tijdens zijn reis tegenkomt. Daar mis je echter niet veel aan. Die scène verklaart alleen wat beter waar Foechoer ineens vandaan komt, waarom hij trouw is aan Atréjoe en hoe ze ineens zo ver hebben kunnen reizen. Dat de geluksdraak Atréjoe in de film nog net op tijd uit het moeras weet te trekken is echter natuurlijk veel spannender om te zien. In het boek zit overigens een vergelijkbare redding, maar pas veel later.
Het Zuidelijke Orakel is behouden, maar wel in afgeslankte vorm. Alleen de poorten die echt van belang zijn, zijn overgebleven. Ook is het gesprek tussen Atréjoe en het Orakel niet geweldig. Het gedicht in het boek is veel leuker en mysterieuzer. Sommige aanpassingen hebben zelfs invloed op hoe de personages neergezet worden. Het is begrijpelijk waarom Ende hier niet blij mee was. De manier waarop de poort reageert op Atréjoe is niet logisch. Toch is de beslissing van de makers van de film wel te begrijpen. Ze zorgen hiermee voor wat spanning en actie en zoiets doet het nu eenmaal goed op beeld. Het blijft toch in de eerste plaats een kinderfilm die zijn doelgroep wel geboeid moest zien te houden.
Ook Bastiaan (Barret Oliver) wordt iets anders neergezet dan in het boek. Hij vindt verhalen nog steeds leuker dan de werkelijkheid, maar hij is niet dik zoals in het boek en het is minder duidelijk waarom hij gepest wordt. Voor de eerste helft van het verhaal maakt dat echter niet zo veel uit. Eigenlijk zien we zelfs helemaal niet zo heel veel van Bastiaan. Hij komt vooral af en toe in beeld terwijl hij het verhaal leest en het is ontzettend grappig om te zien hoe hij op het verhaal reageert, hoewel zijn reacties natuurlijk enorm uitvergroot zijn. De zin die hij voorleest is overigens niet echt de eerste zin van het boek, maar het begin is ook niet heel erg anders.

Ook komt niet alles even goed over in de film. In het boek is het Niets een stuk enger omdat het daadwerkelijk niets is. Grijze wolken – die iedereen die in het vaak bewolkte Nederland woont geregeld ziet – kunnen daar uiteraard niet tegen op. Het is natuurlijk ook lastig iets wat letterlijk niets is in een film te verbeelden, want zodra je het op beeld probeert te vatten is het toch weer iets.
Het verhaal in het verhaal is zelfs heel anders ingevuld. Er is een theorie dat de illustraties in de grot weergeven dat het avontuur van Atréjoe een verhaal is en dat dit vergelijkbaar is met het boek dat de Oude Man van de Wandelende Berg schrijft, het boek dat Fantásië ís. Het verschil is echter dat het verhaal daar aan Atréjoe wordt getoond en dat het nooit zichzelf gaat bevatten op de manier zoals dat in het boek gebeurt, als Bastiaan vast komt te zitten in een kring van eeuwige wederkeer, wat tot de ondergang en uiteindelijk de redding van Fantásië leidt. Het wordt juist gebruikt als verrassingseffect, als Atréjoe eerst op de afbeelding een monster ziet en daarna blijkt dat het monster daadwerkelijk achter hem staat. Een slimme zet, want je krijgt er echt de kriebels van. Het is lekker griezelig. Het gesprek met het beest is echter een stuk minder intens dan in het boek, waar de dreiging veel beter voelbaar is. Het einde in de film is ook veel te plotseling en maakt daarom weinig indruk.
Sommige veranderingen maken het verhaal juist sterker. Een goede toevoeging is de confrontatie met de rotsbijter. Waar we in het boek na het eerste hoofdstuk weinig meer zien van hem en de andere boodschappers die naar de Kleine Keizerin zijn gestuurd, komt Atréjoe hem in de film later nog eens tegen als het Niets aan kracht gewonnen heeft. Het zorgt voor een hartverscheurende scène.

De opvallendste wijziging is iets wat enkel gesuggereerd wordt. De moeder van Bastiaan is overleden en hij denkt vaak aan haar. Als duidelijk wordt dat de Kleine Keizerin een nieuwe naam nodig heeft, hoopt Bastiaan dat ze het aan hem zullen vragen. Hij weet nog wel een naam. Zij moeder had immers een erg mooie naam. De overleden moeder van Bastiaan speelt dus op een bijzondere manier een rol in de film terwijl het in het boek nauwelijks meer dan een feit is. Het is onduidelijk of de makers van de film Bastiaan de Kleine Keizerin uiteindelijk echt naar zijn moeder laten vernoemen. Net zoals in het boek doopt hij haar namelijk uiteindelijk Maankind. Als je haar ziet, begrijp je meteen waarom. Maankind is echter toch best een vreemde naam voor een mens, dus het zou niet erg logisch zijn dat Bastiaans moeder ook zo heette. In het lied bij de Engelse versie van de film (in de Duitse versie ontbreekt dit lied opvallend genoeg. Wellicht was het ook iets waar Ende zich niet in kon vinden) lijkt hier wel nogmaals naar verwezen te worden (let op de tweede, derde en vierde regel. Ook bijzonder: de muziek heeft geen duidelijk begin of einde om het "oneindige" te benadrukken).

De climax is wellicht een beetje overdreven als je daar met de ogen van een volwassenen naar kijkt. Er zit wel nog een grappige verwijzing in naar het tweede deel van het boek. De Kleine Keizerin vraagt Bastiaan om te doen wat hij wil: zich verliezen in het verhaal en haar en Fantásië redden.
Ook het einde van de film is een knipoog naar het boek. De laatste zin is “Bastiaan had nog veel andere wensen en hij beleefde nog veel wonderlijke avonturen voordat hij uiteindelijk in de echte wereld terugkeerde, maar dat is een ander verhaal en moet een andere keer verteld worden”, een verwijzing naar het boek waarin vaak gezegd wordt dat iets een ander verhaal is dat een andere keer maar eens moet worden verteld (wat een bijzondere betekenis heeft die pas aan het eind duidelijk wordt), en een aankondiging van een vervolg, gebaseerd op de tweede helft van het boek. 

The neverending story is nog steeds een mooie film voor kinderen en volwassenen. Het is een spannend avonturenverhaal dat ook na een paar keer kijken niet gaat vervelen. Er zijn nog twee films gemaakt, maar die heb ik nooit gezien en afgaande op de trailers is dat maar goed ook. Het verhaal uit het boek wordt hierin absoluut niet gevolgd en Ende zou ze dan ook vreselijk gevonden hebben. Dit eerste deel is inmiddels natuurlijk alweer ruim dertig jaar oud. In de filmwereld, waarin de ontwikkelingen snel gaan, is dat een eeuwigheid. Hij is dan ook duidelijk verouderd. Online praten fans wel eens over een remake. Wellicht zou een nieuwe generatie daardoor kennismaken met dit verhaal. Toch hoop ik dat de film nooit opnieuw gemaakt wordt. De ouderwetse sfeer past zo goed bij het verhaal. De special effects zijn inderdaad niet zo flitsend en perfect als in veel films van nu, maar dat is juist de charme van de film. Je moet je fantasie gebruiken. En dat is precies waar dit verhaal over gaat.
Is het boek net zo goed als de film? Dat nou ook weer niet. Als je het verhaal helemaal wil begrijpen dan moet je toch het boek van Michael Ende lezen. Het boek geef je veel meer het gevoel dat je zelf ook deel bent geworden van ‘Het oneindige verhaal’. Je leest immers bijna precies hetzelfde boek als Bastiaan. En dat blijft magisch.

- Kim -