De toekomst van de wereld is niet zo ver als je denkt. Soms ziet een toekomst er wel wat minder rooskleurig uit. In het subgenre Clifi zie je dat ook terug. Gastschrijver Olga Ponjee schreef het YA-boek Het Verdronken land waarin Nederland overstroomd raakt. In november organiseert ze een Clifi event en tevens een Mediawedstrijd. De Club van YA zet deze Mediawedstrijd in het zonnetje hier. Vandaag licht Olga Ponjee het bijzondere subgenre Clifi voor ons toe.

Alle grote veranderingen in de wereld zijn terug te vinden in verhalen. De technologische vooruitgang van de 19e eeuw bracht schrijvers voort zoals Jules Verne en Mary Shelley, die fantaseerden over duikboten en orgaantransplantaties. De opkomst van nucleaire wapens zorgde voor een hele reeks boeken en films tegen de achtergrond van een atoomoorlog – en de gevolgen van een dergelijke oorlog voor het voortbestaan van de mens. En de laatste tien jaar is clifi in opkomst, een literair genre waarin de klimaatverandering centraal staat. Steden die in het water dreigen te verdwijnen of die zijn verworden tot onleefbare woestijnen; clifi (kort voor climate fiction) vertelt het verhaal van onze planeet in de (niet zo verre) toekomst.

De sciencefiction van gisteren is de clifi van vandaag’,
over de opkomst van het clifi-genre

Clifi is geen nieuw genre. In de Bijbel dobbert Noah al rond in een bootje vol dieren na een watersnoodramp die mensen over zichzelf hebben afgeroepen. Jules Verne, met zijn dromen over ruimtereizen en diepzeeavonturen, publiceerde in 1889 het boek Een schot in de lucht. In dit verhaal dreigt – door menselijke inmenging – de as van de aarde te kantelen, waardoor alle seizoenen verdwijnen. Dat was drie jaar na zijn boek Parijs in de twintigste eeuw over het Europa van 1960, waarin de temperatuur tot ver onder het vriespunt is gedaald. Maar ook in de jaren 30 en de jaren 60 was de man-made apocalyps een geliefd romanthema: J. G. Ballard schreef drie boeken over hittegolven en overstromingen en ook Harry Harrison schetste een weinig hoopgevende toekomst in Make Room! Make Room! uit 1966: de wereld van 1999 is in zijn verhaal vervuild, overbevolkt en permanent opgewarmd (het boek werd beter bekend door zijn verfilming: Soylent Green in 1973, met een zwetende Charlton Heston in de hoofdrol).

In de laatste tien jaar heeft het genre een vlucht genomen en dat is niet toevallig. Klimaatverandering speelt een steeds grotere rol in ons dagelijks leven – net zoals technologische vooruitgang dat in de 19e eeuw dat deed, de oorlogsdreiging van de jaren 30 of de nucleaire wapenwedloop van de jaren 50 of 60. ‘De gevolgen van de klimaatverandering zijn niet te bevatten,’ aldus James Bradley, de Australische auteur van het clifi familiedrama Clade in een recent interview. ‘Het heeft effect op alles en iedereen. Het is daarom makkelijk om in ontkenning te schieten – of in blinde paniek en wanhoop. En aan allebei die reacties hebben we niets.’ Verhalen daarentegen kunnen ons helpen om voorbij die wanhoop te kijken, om grip te krijgen op wat er gaande is en wat dat betekent voor ons leven in de toekomst. ‘Die grip, dat geeft mensen hoop en vertrouwen. Het sterkt ons om daadwerkelijk in actie te komen, als is het maar op kleine schaal, om iets te doen voor onze planeet en het klimaat.’

Daarnaast is clifi niet alleen maar zwartgalligheid en doemscenario’s. Hoewel clifi-romans vaak spelen tegen de achtergrond van een grote milieuramp met alle gevolgen van dien, delen ze ook een ander belangrijk thema: hoop. En de boodschap dat het nooit te laat is om ons gedrag te veranderen. ‘Clifi is meer dan duisternis en depressie,’ zegt Dan Bloom, de journalist die oorspronkelijk de term clifi bedacht. ‘Clifi schetst juist ook een hoopvol, positief beeld van ons vermogen om om te gaan met deze enorme dreiging. Wat dat betreft ben ik een optimist. Maar er staat ons veel werk te doen en de komende jaren gaan geen pretty picture zijn.’

Bradley: ‘Je kunt zeggen dat de wereld zoals wij die kennen aan het eindigen is. Maar dat is een hopeloos simplistische weergave van wat er werkelijk gaande is. Wat er ook gaat gebeuren, er zullen altijd mensen zijn die het overleven, die hun leven moeten oppakken, op wat voor manier dan ook.’ Clifi dwingt ons om na te denken hoe dat leven er in de toekomst uit gaat zien, om daadwerkelijk stil te staan bij de gevolgen van ons menselijke handelen. ‘De wereld zal niet ophouden te bestaan, maar de manier waarop we bestaan gaat zeker wel veranderen.’ Hoe we omgaan met die verandering, hoe we het verlies verwerken en tegelijkertijd stappen kunnen zetten naar een toekomst, dat zijn allemaal gesprekken die we moeten voeren. En verhalen die erom vragen om geschreven te worden.

Clifi dwingt ons om na te denken hoe dat leven er in de toekomst uit gaat zien, om daadwerkelijk stil te staan bij de gevolgen van ons menselijke handelen.

Of om in de woorden van Dan Bloom te blijven: ‘Wanneer het aankomt op de klimaatcrisis hebben we nieuwe verhalen nodig, omdat het verleden geen betrouwbare gids is; het is immers de eerste keer dat de mensheid deze enorme fout maakt.’

Wat is clifi?

Clifi is een afkorting voor climate fiction, een stroming die opereert op het raakvlak van kunst, wetenschap en politiek. Het is een brede parapluterm voor boeken en verhalen waarin klimaatverandering een grote rol speelt: in het verleden, in het heden of in de toekomst. Die verhalen kunnen uiteenlopen van realistische scenario’s tot rampen die meer raken aan het fantastische, al is die laatste categorie een stuk zeldzamer. Vanwege zijn specifieke focus en een vaak stevige voet in de realiteit wordt clifi meer als een zustergenre van science fiction gezien dan als een subcategorie.

Voor Hebban sprak ik met Dan Bloom, de inmiddels 70-jarige bedenker van de term clifi. Hij hoopt dat het genre kan dienen als een ‘wake up call’ voor de gewone mens, iets waar de wetenschap nu nog vaak in tekort schiet. Bloom: ‘Elke dag, overal, in kranten en online, zijn er wetenschappers en academici die over dezelfde saaie cijfers praten, dezelfde droge termen. Ze hebben het nooit over emoties, levens, poëzie. Het is allemaal ingewikkelde PhD-praat die de gewone mens niet verstaat. Romans en films kunnen die kloof overbruggen. Verhalen komen uit het hart, niet uit het hoofd. In verhalen komen personages tot leven waar lezers om geven, waar ze zich mee kunnen identificeren. Verhalen gaan over empathie, politiek en wetenschap niet. Sarah Stone zei het mooi, in een recensie over Edan Lupucki’s clifi roman California. Ze schreef dat als we deze ramp overleven, dat komt ‘door boeken als deze, die verder gaan dan abstracte voorspellingen en statistieken. Dit soort verhalen laten een pijnlijke, mogelijke toekomst zien, de prijs die we moeten betalen voor onze hartstochtelijke toewijding aan alle verkeerde dingen.’

Interview met Dan Bloom

Dan Bloom is journalist en milieu-activist. Hij reisde de hele wereld over als reporter voor diverse kranten en woont momenteel in Taiwan. Bloom wordt gezien als de geestelijk vader van de term clifi, een term die hij bedacht om meer aandacht te vestigen op het genre. Daarnaast is hij een vriendelijke, gepassioneerde voorvechter van een betere wereld die meer dan bereid was om een aantal vragen te beantwoorden over het clifi-genre.

De term cli-fi bestaat nog niet lang, maar boeken over milieurampen worden natuurlijk al tientallen jaren geschreven. Hebt u het gevoel dat de onderwerpen van deze boeken door de jaren heen zijn veranderd?

Jazeker. De tijden zijn veranderd en cli-fi romans zijn ook veranderd. In de jaren 60 schreef de Brit J.G. Ballard drie boeken over hittegolven en overstromingen als gevolg van een opwarmende planeet. Daarna kwam Heat, van Arthur Herzog in 1977, gevolgd door The Sea and the Summer van George Turner in 1987. 30 jaar geleden, moet je nagaan! De science fiction van toen is de cli-fi van nu geworden. Het genre is daarnaast enorm gegroeid, volwassen geworden. En het verspreid zich over de wereld. De komende vijftig jaar voorzie ik verhalen uit allerlei culturen en in allerlei talen: van Nederlands tot Deens tot Duits tot Zweeds tot Italiaans tot Chinees en Japans. De toekomst roept ons allemaal.

Bij sciencefiction hoor je soms de kritiek dat een bepaalde uitvinding zo helemaal niet werkt – of dat de achterliggende wetenschap niet klopt. Hoe ziet u dat in het cli-fi genre?

Je hebt natuurlijk films zoals The Day after Tomorrow uit 2004, Geostorm uit 2017 en 2012 uit 2012, wat koddige rampenfilms waren zonder wetenschappelijke basis. Maar ik geloof wel dat dit soort verhalen kunnen helpen om mensen bewuster te maken van de schaal en impact van klimaatrampen. Natuurlijk kunnen schrijvers de wetenschap niet klakkeloos negeren, maar ik denk dat het belangrijker is dat lezers en kijkers geraakt worden, zich kunnen identificeren met de emoties die worden opgeroepen. Creativiteit vraagt immers om een zekere vrijheid.

Hoe kan het dat we – zelfs na al deze jaren – nog steeds niet de stappen zetten die nodig zijn om de planeet te redden? En denkt u dat cli-fi daarin wel een verschil kan maken?

We missen nog steeds echt leiderschap – het leiderschap dat nodig is om deze crisis het hoofd te bieden. Niet alleen in Amerika, maar eigenlijk bijna overal ter wereld. Met als gevolg dat kapitalisme en de verkeerde soort politici nog altijd het debat domineren.

Mijn hoop en mijn droom is dat cli-fi daar inderdaad een weerwoord aan kan brengen, door het grotere publiek bewuster te maken van wat er gaande is, ze het emotionele begrip bij te brengen dat van hogerhand uitblijft. Leidt dat tot actie? Ik hoop het, ja.

Films en boeken zijn meer dan enkel hap-snap popcorn entertainment. Ze kunnen mensen wakker schudden. Dit is misschien voor jullie tijd, maar in 1957 verscheen het boek On the Beach van Nevil Shute (De laatste oever in het Nederlands). Het beschrijft de laatste maanden van het menselijke leven op aarde als gevolg van een atoomoorlog en destijds was dat een wake up call voor alles wat te maken had met nucleaire wapens. Mijn hoop is dat iemand, ergens ter wereld, de On the Beach van de cli-fi schrijft. Misschien in 2020. Of in 2030. Dat is mijn hoop.

Wat beschouwt u als de must-reads van het genre, zowel voor volwassenen als voor jongeren?

In het young adult genre zijn een aantal boeken die ik zeker kan aanraden, zoals Not a drop to drink van Mindy McGinnis. En van Neal Shusterman komt in oktober Dry uit, waar ik ook erg naar uitkijk. Voor volwassenen kan ik Acqua ™ van de Franse schrijver Jean-Marc Ligny aanraden, The Water Knife van de Italiaans-Amerikaanse schrijver Paolo Bacigalupi en Rapture van Liz Jensen uit Denemarken. En Gold Fame Citrus (Goud, roem, citrus )van Claire Vaye Watkins, Polar City Blues van Katherine Kerr en Flight Behavior (Vlieggedrag)van Barbara Kingsolver.

Zijn er onderwerpen waar u nog graag over zou willen lezen? Thema’s die op dit moment nog onderbelicht zijn in het genre?

De cli-fi beweging groeit en verspreid zich; een leger van schrijvers en kunstenaars die vechten voor de toekomst van de planeet en de mensheid. En ik denk dat steeds meer stemmen zich bij die beweging zullen aansluiten. Mijn hoop is dat bijvoorbeeld vrouwen uit Afrika en India hun stem laten horen – wat voor invloed de klimaatverandering heeft op hun land en hun persoonlijke leven. En ik weet zeker dat we in de toekomst ook meer uit Azië zullen horen. Het zijn de verhalen van de meest getroffen gezinnen – de mensen die in angst en armoede leven, die nu nog vaak ontbreken.

En wat zijn uw plannen voor de toekomst?

Ik? Ik ben zelf geen schrijver. Of een scenarist. Ik zie mezelf meer als de cheerleader van het genre. Ik wil jullie schrijvers blijven aanmoedigen in alles wat jullie doen, dus go schrijvers go!

CliFi in Nederland

Ook in Nederland zijn er diverse boeken te vinden in het clifi genre, zowel voor volwassenen als voor jongeren.

Het meest bekend is waarschijnlijk Thea Beckmans trilogie Kinderen van Moeder Aarde (1985), waarin de aarde is gekanteld door een atoomoorlog. Door de klimaatverandering is een groot deel van de wereld onleefbaar geworden. In Thule – een koninkrijk op de plek waar ooit Groenland lag – leeft de mens echter voort onder de heerschappij van vrouwen; aangezien de kernoorlog veroorzaakt is door mannen is besloten dat zij nooit meer aan de macht mogen komen.

Ook Niemand houdt mij tegen (1991) van Evert Hartman is een young adult roman op de grens van sciencefiction en clifi: in het Nederland van 2136 staat de helft van Nederland onder water en woont een groot deel van de bevolking ondergronds. Het boek laat echter ook de maatschappelijke gevolgen van een klimaatcrisis zien en echoot een aantal termen die, bijna twee decennia later, akelig herkenbaar klinken, zoals het ‘vol is vol’ wanneer het op immigratie aankomt.

Voor volwassenen is er Het tegenovergestelde van een mens van Lieke Marsman, over een jonge wetenschapster die veel nadenkt over zichzelf, haar plaats in de wereld, de liefde en de rol van de mens bij klimaatverandering. Jan Terlouw schreef de novelle Kop uit ’t zand, over twee vrienden en hun kinderen, die het heft in eigen handen nemen na een serie milieurampen. Ook in de boeken van Ruben van Dijk speelt de klimaatcrisis een rol en tenslotte schreef Maartje Smits zelfs een clifi dichtbundel: Hoe ik een bos begon in mijn badkamer.

Lees je liever kortverhalen? Jelmer Mommers spoorde voor De Correspondent vier jonge schrijvers aan om een kortverhaal te schrijven over de klimaatverandering. De serie is nog altijd hier te lezen: https://decorrespondent.nl/5159/waarom-ik-vier-schrijvers-vroeg-om-een-alternatief-voor-de-apocalyps-te-schrijven/2029444799228-1b08c819

Als jullie verder nog tips nodig hebben…

Ik vind dat in allebei deze lijsten leuke boeken worden genoemd, die wellicht gefeatured kunnen worden? Een deel is ook in het Nederlands gepubliceerd:

https://www.theguardian.com/books/booksblog/2017/jan/19/five-of-the-best-climate-change-novels-cormac-mccarthy-margaret-atwood

https://fivebooks.com/best-books/cli-fi-dan-bloom/

Je kunt ook ons Dag van de aarde artikel lezen voor nog meer tips.

Zijn jullie al bekend met dit subgenre? Wat beangstigt jullie aan de toekomst?