Een reusachtige schildpad genaamd A´tuin de Grote die lui door het omniversum zwemt, met op zijn schild vier olifanten die een platte wereld dragen. Af en toe moet een van hen even zijn poot optillen om de zon door te laten die rond de schijf cirkelt. Dat is de Schijfwereld. Tot dusverre eigenlijk niets bijzonders. Wat maakt de Schijfwereld van Terry Pratchett dan wel zo immens populair?
In 1983 verscheen het eerste deel, De kleur van toverij. Er zouden nog 40 boeken volgen. Jarenlang zou Pratchett de best verkopende schrijver van Groot Brittannië zijn. In 2009 werd Pratchett geridderd door koningin Elisabeth vanwege zijn bijdrage aan de literatuur - hoewel hij zelf altijd is blijven volhouden dat zijn grootste verdienste op literair gebied was dat hij het niet schreef. 
De laatste Schijfwereld-roman, The Shepherds Crown, zag het levenslicht in 2015, enkele maanden nadat Terry Pratchett op vredige wijze dit leven verliet. Binnen drie dagen stond het bovenaan de verkooplijsten in Engeland. Fans volgden eerder dat jaar zijn ontmoeting met de dood op Twitter. 'AT LAST, SIR TERRY, WE MUST WALK TOGETHER.' Terry took Death’s arm and followed him through the doors and on to the black desert under the endless night.
Laten we eens rondwandelen in de opmerkelijke creatie van een bijzondere man.

De wereld

De Schijfwereld is een wereld die zo plat is als een pannenkoek. Je kan er dan ook vanaf vallen, wat regelmatig mensen overkomt. Het middelpunt van de schijf wordt gevormd door het Ramtopgebergte, op het continent van de Schijfwereld. Daaromheen liggen nog wat eilanden.
De randen bestaan vooral uit oceaan en het water stroomt er dan ook vrijelijk af. Dat het water nooit opraakt moet eerder in magie, dan in de wetten van de natuur gezocht worden. Het circumfence rond ongeveer een derde van de wereld zorgt ervoor dat mensen niet van de Schijfwereld af rollen en vangt ze op in een magisch net. Schepen, derderangs tovenaars, wrakhout en een enkele verdwaalde toerist worden zo behoed voor een val van de wereld, en gered door de wachters van Krull.

Chimeria is een land dat gehuld is in mist en ook niet altijd op dezelfde plaats lijkt te liggen. Ze is in de Schijfwereld-boeken enkel het thuisland van helden, bijvoorbeeld van Cohen de barbaar (ook wel Djengis Cohen genoemd). Chimeria is dan ook een regelrechte verwijzing naar Cimmeria, het thuisland van de klassieke Conan de barbaar. Het is slechts een van de vele parodietjes die Pratchett in zijn boeken verwerkt.

Het verzonken contincent Ku is waarschijnlijk het meest genânte verzonken continent dat ooit in de geschiedenis van het universum bestaan heeft: de bevolking moet door kniediep water waden... Atlantis, maar dan bereikbaar per kano.

XXXX is een eiland dat naar verluidt ergens in een of andere oceaan moet liggen. Alleen: niemand heeft zich er ooit druk genoeg over gemaakt om het ook echt te vinden en te achterhalen wat de juiste naam ervoor is. XXXX wordt ook wel Terra Incognita genoemd. Volgens boeken in de bibliotheek van De Dood is werkelijk alle flora en fauna in het land dodelijk. Op de vraag welke dieren dan niet gevaarlijk zijn, is het antwoord: sommige schapen. In XXXX vinden we plaatsjes als Dijabringabeeralong en Worralorrasurfa.

Het piepkleine landje Lankhr ligt vlakbij het Ramtopgebergte. Klinkt onschuldig, maar Lankhr is het thuisland van de machtigste heksen van de Schijfwereld. In Lankhr vinden we plaatsen als Bad Ass en The place were the sun does not shine – niet te verwarren met de anatomische aanduiding. The place were the sun does not shine ligt tegen een verticale rotswand aan en de naam is dan ook letterlijk te nemen: het zonlicht is domweg niet in staat tot deze plek door te dringen.

Ook Klatch ligt op het continent. Het bestaat bijna geheel uit woestijn. Favoriete vervoersmiddelen: de kameel en het vliegend tapijt.

Ankh Meurbork is de grootste stad van de Schijfwereld en een staat op zichzelf. Het is de belangrijkste factor in de Schijfwereldeconomie. Het wordt soms de grote Wahoonie (een stinkend stuk fruit) genoemd en dat is niet voor niets. De stad herbergt heel wat verschillende culturen en etniciteiten. Zo zijn de trollen een niet uit te vlakken factor in de stad. Heel wat Schijfwereld-boeken spelen zich af in deze stad. Mensen die zich thuis voelen in Londen, kunnen vast ook wel aarden in Ankh-Meurbork.

Natuurlijk kent de Schijfwereld nog veel meer bijzondere plaatsen en plekjes. Als je meer wilt weten, is dit een handige lijst met alle hilarische namen en feiten over de Schijfwereld.

De bewoners

De Schijfwereld kent tal van bijzondere bewoners. Sommige zijn nogal ondergewaardeerd trouwens met de aanduiding bijzonder. Hoe dan ook, in al hun satirische glorie zijn het ontzettend herkenbare karakters. Je moet wel van ze houden. Meestal dan.

Heksen

Wat zou de Schijfwereld zijn zonder heksen? Hekserij wordt via de vrouwelijke lijn doorgegeven en is vooral praktisch en concreet, in tegenstelling tot de tovenaarskunsten die aan de Onzichtbare universiteit in Ankh Meurbork worden gedoceerd. Heksen beschikken over een enorme pragmatische wijsheid en een psychologisch inzicht dat ze zelf hoofdeologie noemen.
In tegenstelling tot een tovenaar zal een heks een houtblok niet middels tovenarij aansteken, maar er eerder voor kiezen om er net zo lang strak naar te staren dat het van pure gêne zelf besluit in brand te vliegen.

Een speciale vermelding is er voor Granny Weatherwax. Deze bazige, zelfingenomen tante met haar betweterige tong is (uiteraard ook, of nou ja, voorál volgens zichzelf) de beste heks op de schijfwereld. Ze maakt haar eigen driedubbel gedestileerde medicinale drank. Dit goedje staat wijd en zijd bekend als 'beter dan bier'. Granny, zoals ze genoemd wordt, wordt gevreesd om haar blik. Hiermee kan ze zelfs beren ineen laten krimpen van schaamte. Maar ze is ook een vaardige vroedvrouw en genezer, dus daarom is ze toch veelgevraagd door de bevolking van Lankhr.
Granny is pas laat begonnen met vliegen op haar bezem, en haar vermogen om tegen hoge gebouwen op te vliegen is legendarisch. Persoonlijk houdt ze het erop dat torens een neiging hebben om zich vliegensvlug te verplaatsen om in haar baan te komen. En wie zou haar tegen durven spreken? Misschien alleen vriendin en collegaheks Nanny Ogg. Zij heeft het vermogen om gebeurtenissen en mensen te manipuleren door zichzelf te zijn. Ze weet alles over alle inwoners van Lankhr en onthoudt al hun namen. Behalve die van haar schoondochters, dat wil maar niet lukken.

De jongste heks van Lankhr, Magraat Knoflook, gelooft - in tegenstelling tot Granny Weatherwax - in kennis uit boeken. Granny wantrouwt boeken en zelfs woorden. Maar Magraat specialiseert zich in plantengeneeskunde en is daar ook beter in dan de andere heksen (wat ook komt omdat zij erin gelooft). Ze mag niet zo'n sterke heks zijn, ook veroorzaakt door haar eeuwige onzekerheid (en dan is de massieve aanwezigheid van Granny Weatherwax in je leven niet bepaald behulpzaam), maar ze trouwt wel met de koning van Lankhr. Ze ondersteunt haar echtgenoot in zijn missie om van Lankhr een democratie te maken – wat maar niet lukken wil, niet in de laatste plaats omdat de inwonders van Lankhr dat maar onzinnig vinden.

De piepjonge heks Tiffanie Verweerd is het hoofdpersonage in Ik ga in middernacht. In dit verhaal moet ze proberen een golf van heksenhaat – ook in de Schijfwereld slaan angst en woede al te vaak om in het verbranden van onschuldige vrouwtjes met zwarte katten – te bezweren. Naast natuurlijk het doen van de onafgebroken klusjes die heksen nou eenmaal doen, zoals begrafenissen regelen, verbanden verschonen, oude mannetjes wassen en nou ja, dingen fiksen. Gewapend met gezond verstand gaat ze een een onmogelijk machtige vijand te lijf. Verschillende Schijfwereld-boeken draaien om de heksen, zoals Plaagzusters, waarin inspiratiedeeltjes uit het heelal een Shakespeariaans toneelgezelschap beroeren. Dan weet Granny Weaterwax zelfs even niet meer wat echt is en wat niet.

Tovenaars

De mannelijke magiebehoefenaars hebben universiteiten om hun kunst te leren beoefenen. Afhankelijk van hoe je het bekijkt zijn het echte magiërs, of een stel losgeslagen idioten met grootheidswaanzin. Gelukkig is de bibliothecaris van hun bibliotheek vol levensgevaarlijke boeken een orang oetan; in ieder geval een beetje gezond verstand in hun midden.

Een speciale vermelding is er natuurlijk voor Rincewind met zijn Bagage. Die Bagage is een kist op pootjes gemaakt van Sapient perenhout. De Sapient perenboom groeit  alleen in zwaar door magie vervuilde gebieden en het hout dankt daaraan de bijzondere eigenschap dat het zijn bezitter over de hele wereld en door diverse dimensies volgt. Bagage heeft dan ook een heleboel voetjes en trippelt altijd achter Rincewind aan. Misschien niet verwonderlijk dat dit stuk bagage door inboorlingen ooit voor een god werd aangezien.

Of we Rincewind wel een tovenaar mogen noemen is niet geheel duidelijk aangezien hij niet een examen aan de Verborgen Universiteit met goed gevolg heeft afgelegd. Als je Rincewind al een talent kan toedichten is het zijn vermogen om in de problemen te raken. Hij is de ster in verschillende Schijfwereld-boeken, zoals in Dat wonderbare licht, waarin zijn rol voornamelijk is om in leven te blijven. Toch moeten we hem enig krediet geven: hij heeft een bepaalde reputatie opgebouwd in het oplossen van kleine problemen. Voornamelijk door ze in enorme rampen te veranderen.

DE DOOD

Een van de meest aansprekende Schijfwereld-personages is de Dood. Een wat onbeholpen maar ontzettend sympathiek personage dat altijd aan het proberen is om mensen te doorgronden – een onmogelijke opgaaf natuurlijk. De Dood leeft in een eigen tijdzone, en spreekt in kapitalen. Zijn paard heet Binky en hij is dol op katten. Katten en kinderen zijn samen met tovenaars en heksen de enigen die hem ook daadwerkelijk zien. Niet dat Dood onzichtbaar is, maar mensen willen hem gewoon niet zien. De enige keer dat hij op vakantie gaat loopt het direct mis met het evenwicht tussen leven en dood. En als een stel ambtenaren hem laat afvloeien in het boek Maaierstijd omdat hij inefficiënt zou zijn, dan zijn de poppen pas echt aan het dansen. Te veel leven, dat kan het universum niet aan. Aardige kerel, die Dood. Niet dat mensen hem zo graag zien komen. Maar missen kun je hem niet.

De wacht van Ankh-Meurbork

De wacht is een cultuur op zichzelf. Aangevoerd door de onvolprezen commandeur Flinx en officier Biet, en onderdak biedend aan een hele troep aan etniciteiten, waaronder weerwolf Angoea, fiegel (een soort smurf van 15 centimeter met rood haar) Gekke Aartje, en een handvol trollen, probeert de wacht de orde in Ankh-Meurbork te handhaven. Daarbij wordt ze niet erg geholpen door wispelturige machthebbers, etnische trammelant en nou ja, de eigenschappen en gewoontes van de wacht zelf.

“Als je iets moest bewaken dat helemaal niet bewaakt hoefde te worden, bijvoorbeeld omdat niemand bij zijn volle verstand het zou willen stelen, dan was Korporaal Bollebos van de Stadswacht, bij gebrek aan een betere manier om hem te beschrijven, en bij afwezigheid van hard biologisch bewijs van het tegendeel, je man.” De boeken Jingo en Lemen voeten gaan over het leven van de Wacht.

Andere wezens

Het spreekt bijna vanzelf dat er niet alleen mensen, trollen en wandelende kisten op de Schijfwereld leven. De Schijfwereld herbergt tal van fantasywezens. Zo zijn er draken, maar die kun je alleen zien als je in ze gelooft. Het elfenvolk bewoont een eigen dimensie, maar komt het de mensheid af en toe knap lastig maken.
Ook wemelt de Schijfwereld van de goden. Anders dan in onze wereld, is de realiteit er toch ietsje plastischer en minder voorspelbaar, en zodra er ook maar een beetje een noemenswaardig voorval plaatvindt op de Schijfwereld, onstaat er als vanzelf een nieuwe god die daarbij hoort. Goden zijn erg aanwezig op de wereld en zorgen doorgaans vooral voor extra complicaties.

Meer dan zomaar satire

Pratchett beschrijft zijn karakters met veel warmte. Hij heeft een kien oog voor de absurde manieren waarop mensen zichzelf voor de gek houden, zich staande houden in het leven en elkaar bejegenen. Hij heeft de gave om zo te schrijven dat je het soms uitschatert van het lachen, maar het volgende moment aan het denken gezet wordt. En soms schieten de tranen in je ogen. Zijn droge humor en de absurde wendingen in zijn verhalen drijven de spot met de menselijke neiging zichzelf veel te serieus te nemen. Maar Pratchet maakt zijn personages nooit belachelijk, hoe belachelijk ze zichzelf ook maken. Hij spaart zijn personages niet, zeker niet als ze zich pedant, betweterig of onbenullig gedragen, maar weet het tegelijkertijd voor elkaar te krijgen ze als mens in hun waarde te laten. Dat, samen met de krachtige stem die zijn personages vaak hebben en hun eigen, onder de omstandigheden zeker te verdedigen kijk op de zaak, maakt de Schijfwereld-boeken tot veel meer dan zomaar een beetje vermaak. Terwijl ze zeker gewoon erg grappig zijn!

Pratchett houdt ons een spiegel voor, of hij nu de gekte rond de ontdekking van de film beschrijft in Rollende prenten, de wanen en zelfingenomen gewoontes aan universiteiten in Academische boys of de bekrompen manieren waarop mensen in afgelegen dorpjes naar het leven kijken. Een spiegel waarin je kunt blijven kijken. Voor wie eens een Schijfwereld-boek wil proberen: op de eerste twee delen na staan alle delen op zichzelf.

P.S. Voor zover na te gaan is, is The Shepherds Crown nooit in het Nederlands vertaald. In Nederland is de serie vertaald tot het voorlaatste deel, Op stoom.

De vorige Magic Monday, over het rijk van de Ouderlingen van Robin Hobb, vind je hier.

Adinda Volkers