Sommige mensen zeggen dat de fantasy die we nu kennen veel te danken heeft aan de boeken van JRR Tolkien. Draken, elfen, dwergen - ze zijn tegenwoordig niet meer weg te denken uit het fantasy genre. Maar het genre begon niet met Tolkien. In tegendeel, er zijn heel veel klassiekers te vinden die vóór Tolkien kwamen. Deze worden vaak over het hoofd gezien door hoe oud ze zijn, maar er zitten zeker wat pareltjes tussen die je als fantasy liefhebber niet mag missen. Hieronder delen we enkele klassiekers die je wellicht zult herkennen, maar misschien ook niet. Laat je verrassen door deze gouwe ouwen! 

De kleine Johannes - Fredrik van Eeden

Er zijn ook oorspronkelijk Nederlandstalige klassiekers binnen de verbeeldingsliteratuur die verschenen voor Tolkiens geboorte. Het allegorische sprookje De kleine Johannes van Tachtiger Frederik van Eeden komt uit het Fin de Siècle, de periode aan het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw die bekendstaat om een enorme groei van kunststijlen en -vormen. De kleine Johannes is een nieuwsgierig jongetje dat alles wil weten. Hij heeft veel fantasie. Samen met zijn vader woont hij in een huis midden in de natuur. Dat komt goed uit, want Johannes kan niet goed omgaan met mensen. Op een zomeravond ontmoet hij het elfje Windekind. Windekind neemt Johannes mee op een wonderlijke reis naar volwasseneheid waarbij hij onder andere de kabouter Wistik en Hein, de Dood, ontmoet. Het verhaal verscheen in 1885 in een aantal afleveringen in De Nieuwe Gids, het tijdschrift van de Beweging van Tachtig, en kwam in 1887 voor het eerst in boekvorm uit. Johannes is als jongetje dat volwassen wordt de mannelijke tegenhanger van het meisje Psyche uit het gelijknamige verhaal van Louis Couperus, dat uit dezelfde periode komt.
Hoewel Van Eeden tot de Tachtigers behoorde en dit verhaal gepubliceerd werd in een tijdschrift van deze beweging heeft het werk niet de kenmerkende Tachtigersstijl en zijn het thema en het genre van dit boek niet gebruikelijk voor Tachtigers. De kleine Johannes is zeker niet slechts 'kunst om de kunst'. Van Eeden vond de inhoud net zo belangrijk als de vorm. Johannes is gebaseerd op Van Eeden zelf. Het boek gaat eigenlijk over Johannes' ontwikkeling van kind tot volwassene en zijn worsteling met levensraadsels. Dit is voor veel lezers van toen en nu herkenbaar. De overige personages vertegenwoordigen allemaal andere mooie en minder mooie dingen die een rol spelen in het leven, vooral levenshoudingen die kinderen een tijdje verleiden en die later weer verworpen worden. Zo staat Windekind symbool voor de eerste fase van het kind-zijn, de kinderlijke fantasie, en Wistik voor de honger naar kennis.
Ook nu maakt het eenvoudige sprookje door de unieke klank en het herkenbare verhaal nog veel indruk. Van Eeden is een kundig verteller met een rijke fantasie. De sprookjesachtige sfeer wordt in de oorspronkelijke versie versterkt door het prachtige, inmiddels gedateerde taalgebruik. Het einde van het boek is erg mooi, al verschillen de meningen over de plotse introductie van een messiasachtige figuur. Overigens verschenen ongeveer twintig jaar later nog een tweede en derde boek over de wat minder kleine Johannes, maar wellicht later meer over deze delen die volgens de verteller minder op een sprookje gelijken.

Erik of het klein insectenboek - Godfried Bomans

Erik of het klein insectenboek verscheen weliswaar ná De Hobbit, maar vóór In de ban van de Ring. Dit sprookje van Godfried Bomans over de jonge Erik Pinksterblom werd in 1941 gepubliceerd. Het is het bekendste boek van Bomans, die lange tijd de meeste gelezen auteur van Nederland was. Het boek wordt vaak verward met De kleine Johannes omdat beide verhalen over kleine jongens gaan die een avontuur beleven waarbij ze in contact komen met diverse wezens. Toch zijn er ook veel verschillen.
Als Erik 's avonds in bed het boek Solms Beknopte Natuurlijke Historie aan het lezen is voor zijn proefwerk over insecten de volgende dag komen de portretten in zijn slaapkamer plotseling tot leven. Erik klimt over de rand van zijn favoriete schilderij 'Wollewei' en wordt zo klein als een insect. Op zijn reis om de rand van het schilderij terug te vinden ontmoet Erik alle insecten waar hij over gelezen heeft. Hij komt bekend te staan om zijn domme acties, maar vooral om zijn kennis van elke soort. Door Erik gaan de insecten twijfelen of ze het allemaal wel goed doen volgens Solms, maar de jongen benadrukt dat ze op hun instinct moeten vertrwouwen. Dat hebben ze tot nu toe immers ook gedaan en dat is altijd goed gegaan. Hij ontdekt dat de dieren het zelfs veel beter doen dan Solms beschrijft.
De insecten hebben zowel goede als slechte eigenschapen die herkenbaar zijn voor mensen. Zo houdt Bomans zijn lezers een spiegel voor zonder beleverend te klinken. Er is geen allegorische laag zoals bij De kleine Johannes, maar de lezer wordt wel aan het denken gezet over het leven. Hoewel het boek als een jeugdboek wordt beschouwd is het voor volwassenen ook erg leuk. Het gefilosofeer over het leven is voor hen een leuke toevoeging. Daarnaast zit er veel humor in het boek, onder andere in de vele woordgrapjes, en dat is voor alle lezers leuk. Het einde is een beetje cliché, maar het past wel bij het boek. Erik of het klein insectenboek is een tijdloos sprookje dat jonge lezers aan zal spreken door Eriks avonturen in de insectenwereld en de simpele stijl, maar dat ook de volwassen lezer veel moois te bieden heeft.

Arthur, koning voor eens en altijd - T.H. White

Toen aan Neil Gaiman werd voorgelegd dat Harry Potter wel erg veel gelijkenis vertoont met zijn personage Timothy Hunter, was zijn antwoord kort maar krachtig: hij dacht zeker niet dat Rowling haar personage op Hunter had gebaseerd. 'Ik zei tegen de reporter dat ik dacht we gewoon allebei van T.H. White gestolen hadden.' Rowling noemt Wart, het hoofdpersonage uit Arthur, koning voor eens en altijd, dan ook de spirituele voorouder van Harry.
Lev Grosmanns De magiërs kent een hommage aan Arthur, koning voor eens en altijd (The once and future king) in de vorm van een scène waarin de personages in ganzen veranderen: in het werk van White verandert Merlijn de jonge Wart in verschillende dieren om hem iets te leren over het koningschap. In The X-men wordt verschillende keren aan het boek gereferereerd, professor Xavier identificeert zichzelf met met het personage Merlijn. Het boek vormde ook de basis van een succesvolle Disney-animatie. Reden genoeg dus om het eens nader te bekijken.

In 1938 kwam het eerste deel uit van het boek dat uiteindelijk een samenbundeling van vijf delen zou worden. Geinspireerd op Sir Mallory's Arthurvertelling (Sir Mallory heeft een cameo aan het einde van het verhaal), geeft White volledig zijn eigen draai aan het verhaal. Wart, zoals Arthur in het boek genoemd wordt, is een anonieme jongen die Merlijn als mentor heeft. Omdat Merlijn achterstevoren leeft, weet hij heel veel over de toekomst. Er komen dan ook allerlei anachronismen in het verhaal voor, zoals telegrafie. Wat het werk zelfs nu nog zijn aantrekkingskracht geeft, is de schrijfstijl. White moraliseert naar onze moderne smaak hier en daar wel wat opzichtig, maar de ironie en de eigenzinnige uitwerking van de personages maken dat meer dan goed. Een boek dat tot de dag van vandaag schrijvers blijft inspireren.

De koningsdochter van Elfenland - Lord Dunsany

We kunnen ons nu niet meer voorstellen dat de Ierse Lord Dunsany betaalde voor de publicatie van zijn eerste verhalenbundel, The gods of Pegana. Het werk werd succesvol ontvangen en meer dan 60 boeken zouden volgen. Dunsany heeft een grote invloed gehad op een ellenlange lijst van schrijvers, waaronder grootheden als H.P Lovecraft, Tolkien, Micheal Moorcock en Neil Gaiman. De roman Stardust van die laatste is geinspireerd op De koningsdochter van Elfenland.

Dit werk uit 1924 wordt tot de meest inspirerende en belangrijke werken in de geschiedenis van de fantasy gerekend. De Lord van Erl krijgt van zijn volk te horen dat het door een magische heerser geregeerd wil worden. Daarop stuurt hij zijn zoon Alveric naar Elfenland om Lirazel, de dochter van de Elfenkoning, voor zich te winnen. Ze keren samen terug naar de mensenwereld en krijgen een zoon. Helaas kan Lirazel niet aarden tussen de mensen en keert terug naar het elfenrijk. Om het liefdesverdriet van beide echtgenoten te stillen verbruikt Lirazels vader, de Elfenkoning, al zijn magische krachten om het land van Erl tot onderdeel van Elfenland te maken. Zo kunnen Lirazel en Alveric voor altijd samen zijn.

Conan the barbarian - Robert E. Howard 

Conan de barbaar is een personage dat begin jaren ´30 van de vorige eeuw het levenslicht zag in het legendarische pulpblad Weird Tales. Auteur Robert E. Howard is zijn geestelijke vader. De Conanverhalen spelen zich af in het Hyboriaanse tijdperk, dat na de val van Atlantis zou spelen, maar voor de ons bekende oude beschavingen. Conan is geboren op een strijdveld en een geboren krijger. Een spierbundel met smeulende vulkanisch blauwe ogen en met zwarte manen. In de verhalen is hij doorgaans een piraat of dief. Het zijn dan ook echte schelmenverhalen. Met zijn Conanverhalen legde Howard de basis voor een heel nieuw genre: sword and sorcery. Typisch voor dit subgenre zijn natuurlijk de vaak sterk door de klassieke mythologie geinspireerde monsters, bovennatuurlijke elemementen en tegenspelers als heksen en tovenaars. Het draait vooral om actie en avontuur.

Interessant aan Howard is dat hij er zowel hoffelijke als feministische opvattingen over vrouwen op nahield. Dat uit zich in een Conan die uiterst hoffelijk is tegenover vrouwen, menig jonkvrouw redt en zelfs moeite heeft met de dames in gevecht te gaan als ze hém aanvallen. Terwijl Howard aan de andere kant niet aarzelt om sterke vrouwelijke karakters op te voeren in zijn verhalen. Howard zelf schreef zon 20 Conanverhalen voor hij in 1936 zelfmoord pleegde. Conan is niet met hem ten onder gegaan. Na Howards dood leefde de ruige krijger voort door de pen van o.a Lin Carter, Poul Anderson, Fritz Leiber en Robert Jordan.
Twee Conanfilms met Arnold Schwarzenegger hebben sword and sorcery ook populair gemaakt als filmgenre, met heel wat goedkope navolging.

Natuurlijk zijn er talrijke fantasy boeken die vóór het Tolkien tijdperk kwamen. Is er een pre-Tolkien klassieker in het fantasy genre die wij hebben gemist? Hebben we je warm gemaakt voor één van onze genoemde klassiekers? Laat het ons weten!