Vandaag, 4 mei – Nationale Dodenherdenking, herdenken de Nederlanders hun oorlogsslachtoffers sinds het begin van Wereldoorlog 2. Deze jaarlijkse herdenking wordt steeds gevolgd door Bevrijdingsdag op 5 mei. Hét moment om met je kinderen een boek te lezen over oorlog en het onderwerp bespreekbaar te maken.

– door Annemieke en Joke –

Enkele dagen geleden besprak Sanne hier Kinderen met een ster van Martine Letterie (1958). Letteries eerste kinderboek Het schorriemorrie van de Pruk verscheen in 1996. Na haar studies Nederlandse taal- en letterkunde doceert ze onder andere jeugdliteratuur. Ze schrijft ook schoolboeken en wordt redacteur van een blad voor jeugdliteratuur. Haar interesse voor geschiedenis blijkt duidelijk uit de keuze voor haar onderwerpen. Ze schrijft historische boeken met als doel lezers de link met het heden te laten ervaren. Onlangs kwam haar nieuwe boek Verboden te vliegen uit, een ideale gelegenheid om na te gaan of die link er inderdaad is, en dus besloten Annemieke en Joke het boek samen te lezen. Annemieke heeft al langer een voorkeur voor en dus ervaring met verhalen over dit onderwerp, Joke was nieuwsgierig naar hoe je over dit thema schrijft voor jonge kinderen.

In het kort

Dit boek beschrijft de gebeurtenissen in een Nederlands dorp tegen de grens met België tussen augustus 1939 en mei 1945, enerzijds vanuit het standpunt van Fietje, een jong meisje – net geen kleuter meer bij aanvang van het boek – anderzijds vanuit het standpunt van de duiven die voor Fietje erg belangrijk zijn. We volgen hoe zowel Fietje en de duiven de dreiging van een aankomende oorlog ervaren en daarna de ervaringen tijdens die oorlog tot de bevrijding. De Duitsers willen alle duiven in beslag nemen want duiven kunnen berichten overbrengen. Fietje – of zijn het de duiven zelf? – bedenkt een plan om te voorkomen dat ze haar geliefde dieren moet afgeven.

Berichtjes tussen Annemieke en Joke (bezorgd door de moderne postduif)

Annemieke: Ik ben erg nieuwsgierig naar dit boek. Eerder al las ik Kinderen met een Ster wat ik echt een super boek vond, door de wijze waarop de ervaringen uit de oorlog beschreven werden. Geheel vanuit het kinderoogpunt en daardoor ook uitermate geschikt voor jonge lezers. Mijn verwachting van dit boek is eigenlijk dat het iets soortgelijks zal bieden als dat boek, gezien de stijl van de kaft en illustraties, de samenwerking tussen Letterie en de Haas en de omschrijving.

Wat zijn jouw verwachtingen van het boek?

Joke: Ik had dit boek uitgekozen om te lezen omwille van het thema oorlog. Voor de jongere kinderen, waar ik ook les aan geef, had ik nog niet echt een goed boek daarover. Ik verwachtte eigenlijk een verhaal dat voor eerste lezers makkelijk genoeg was om zelf te lezen. Dat blijkt niet zo te zijn maar tot nu toe lijkt het me wel geschikt om voor te lezen. Op basis van de cover zou ik het boek eerder niet gekozen hebben. Die stoot me niet af maar ik zou er gewoon niet spontaan naar grijpen. Ik ben net beginnen lezen en de korte hoofdstukken zijn ideaal om telkens een klein stuk te vertellen en dan met je kind te bespreken. Verder verwacht ik dat kinderen door dit verhaal meer te weten te komen over hoe het was om in de tijd van de tweede wereldoorlog te leven en dan hoop ik vooral dat dat voor hen ook duidelijk genoeg overkomt.
Zou jij dit boek opgepakt hebben op basis van de kaft alleen? Wat vind je van de illustraties van Rick de Haas?

Annemieke: De kaft spreekt me aan door zijn kleurigheid. Ik denk ook dat dit past bij de leeftijdsgroep. Of ik het direct op de kaft gekozen zou hebben betwijfel ik. De kaft wekt ook niet direct de indruk dat het over de tweede wereldoorlog gaat. Door de bekendheid met de schrijfster zou ik het eerder oppakken, dan puur op basis van de kaft.
De illustraties van Rick de Haas vind ik prachtig. Door hun eenvoud en kleurrijkheid spreken ze kinderen denk ik erg aan. Ze zijn bovendien erg aantrekkelijk in het boek verwerkt, eigenlijk ieder hoofdstuk heeft wel een passende illustratie. Dit zorgt ervoor dat het als voorleesboek en voor kinderen ook erg aantrekkelijk wordt. De relatief eenvoudig getekende personages passen bij wat ik van Rick de Haas ken en vind ik wel wat hebben zeker voor een kinderboek.

Wat ik grappig vond in het boek is het perspectief vanuit de duiven (in plaats van alleen uit de menselijke personages). Hoe heb jij de delen vanuit het perspectief van de duiven ervaren? Denk je dat de duiven symbool staan voor de Joodse onderduikers tijdens de oorlog?

Joke: Dat perspectief vanuit de duiven vond ik een aangename verrassing. Het is soms grappig hoe zij alles omdraaien:

De afgelopen jaren is hun mens minder sterk geworden [...] Dat is nou eenmaal het probleem als je mensen houdt. Maar goed, je kunt zo'n man moeilijk wegdoen na zoveel jaren trouwe dienst.

De duiven worden zo menselijker en dan kan je makkelijker met ze meeleven. Naarmate het verhaal vordert, worden de vergelijkingen met Joodse onderduikers ook steeds duidelijker. Wellicht gebruikte Letterie dit perspectief opzettelijk zo om meer empathie op te wekken bij de jonge lezers. En misschien dat deze zware thematiek iets luchtigers krijgt door dit bijzondere perspectief.

De auteur schetst de situatie uit de tweede wereldoorlog. Jij bent zelf ondertussen al erg vertrouwd met boeken over dit onderwerp. Vind jij dat ze de situatie historisch accuraat weergeeft?

Annemieke: Wat je beschrijft over de duiven is erg herkenbaar. Bij de start van het boek legde ik niet direct een link naar Joodse onderduikers, maar naarmate het verhaal verder vorderde wel. Ik vind het wel echt een extra dimensie aan het boek geven, die denk ik voor kinderen een mooie aanvulling is.

Of het ook zo bedoeld is, de link tussen duiven en Joodse onderduikers is natuurlijk de vraag. Helemaal omdat in WOII de duiven inderdaad werden ingezet ter ondersteuning in de communicatie, o.a. bij spionage. Ook waren er inderdaad parachuteduiven en zijn er 32 duiven die een medaille hebben gekregen voor hun diensten tijdens de oorlog. Ook het moeten (op)ruimen van de duiven in Nederland is echt zo geweest. Er zijn bijvoorbeeld mensen in het verzet geweest die dit niet gedaan hebben, zodat ze hun duiven konden inzetten voor het overbrengen van boodschappen.

Wat dat betreft kun je denk ik stellen dat het boek een behoorlijk kloppend beeld geeft van hoe het in de oorlog is geweest... Ook andere aspecten zoals het oppakken van jonge mannen om te werken in de fabrieken van de Duitsers en evacuaties van mensen in bepaalde steden berusten op ware feiten. Of het ook helemaal klopt in het tijdpad, dat in het boek wordt aangegeven, dat weet ik niet. Maar ik denk zeker - ook gezien de andere boeken van Letterie dat het behoorlijk op feiten berust.

Ik vind het mooi dat Letterie er in geslaagd is een onderwerp als de tweede wereldoorlog voor kinderen en vanuit het perspectief van kinderen op papier te zetten. Als ik het goed heb is het boek bedoeld voor kinderen in de leeftijd van 6 tot 10 jaar. Vind je de leeftijd passen bij het boek, de schrijfstijl en het verhaal dat aan de lezer wordt verteld?

Joke: Het onderwerp dat Letterie kiest om voor deze doelgroep te schrijven lijkt me niet evident. Als auteur wil je toch echt wel meer meegeven dan een spannend verhaaltje. Dat doet ze best goed. Voor de allerjongsten - groep 3 en 4/ 1ste en 2de leerjaar - is het boek technisch te moeilijk om zelf te lezen. Maar voorlezen mét duiding kan zeker wel. Vanaf een jaar of acht kunnen ze het zelf lezen. Ik zou zelfs kinderen van de bovenbouw dit boek durven voorschotelen. Net omdat je er meer kan uithalen dan alleen maar een verhaaltje. Je kan het perfect gebruiken in de lessen geschiedenis. Dit is zo'n boek dat vraagt om er meer mee te doen dan enkel te laten lezen door het kind zelf. Als leerkracht maar ook als ouder kan je met de kinderen in gesprek gaan over de situatie in de oorlog, historische feiten maar ook over hoe het geweest moet zijn, voor alle partijen, om dit allemaal mee te maken. Het onderwerp is daarbij nog steeds actueel, er zijn mensen en kinderen die dit vandaag meemaken. Via die omweg naar de tweede wereldoorlog worden ook de verhalen van nu bespreekbaar. Ik kan me voorstellen dat het voor een kind dat gevlucht is, veiliger is om er over te praten via een verhaal als dit. Ik vind duiding bij dit boek wel erg belangrijk. De meeste kinderen zijn van nature heel geïnteresseerd in dit thema en ik maak me sterk dat velen onder hen zelf op zoek gaan naar meer informatie na het lezen van of luisteren naar dit boek.

Annemieke: Ik kan me erg vinden in wat je schrijft over de leeftijden. Ik vind het bovendien mooi dat er ook in kinderboeken steeds meer aandacht is gekomen voor de Tweede Wereldoorlog, Hierdoor wordt het gemakkelijker om met kinderen over dit onderwerp in gesprek te gaan.

Conclusie:
Joke: Ik kan wel stellen dat mijn verwachtingen zijn uitgekomen en zelfs overtroffen. Het verhaal is eenvoudig maar toch interessant genoeg geschreven om de doelgroep te amuseren maar vooral ook om hen iets bij te leren. Ik heb zo'n vermoeden dat het op school vaak gebruikt zal worden. Ik ga het in elk geval aan collega's voorstellen. Voor mij vier sterren.

Annemieke: Ik heb het boek als bijzonder en krachtig ervaren. Juist het perspectief vanuit de duiven zorgt voor een extra - verrassend - element. Hierdoor neemt de aantrekkingskracht van het boek toe. Bovendien zijn de schrijfstijl en de illustraties erg prettig voor kinderen. Ook van mij krijgt het boek vier sterren.

Een extraatje

In het begin van het boek staat een verwijzing naar een filmpje dat het verhaal uitbeeldt dat duif Jules vertelt.

Welke boeken over dit onderwerp lazen jullie en raden jullie ons aan?