Dat ik een liefhebber van de boeken van Jan Brokken ben dat weten vele lezers van mijn blog waarschijnlijk al, ik schreef vaker over hem. Zo bezocht ik een concertlezing in het Odeon in Zwolle en ging naar de boekpresentatie van het boek Stedevaart in Rotterdam. Ik heb nog lang niet al zijn boeken gelezen en besloot om er eentje te plaatsen in mijn samenleesoproep... Tea reageerde enthousaist en samen lazen wij Baltische zielen.

'Iedere bevolkingsgroep van de Baltische landen heeft haar eigen helden, haar eigen heiligen, haar eigen martelaren en haar eigen schurken. Goed en kwaad lopen dwars door elkaar heen. Het gelijk van de een is de woede, de wanhoop of het verdriet van de ander.' (uit: Het kind van de rekening)

Geen geschiedenisboek

Tea: Hoewel er wel degelijk politieke achtergronden ter sprake komen leest het boek niet als een geschiedenisboek. Door het accent te leggen op een persoon die destijds een belangrijke maatschappelijke functie had krijgen de politieke verschuivingen ineens een persoonlijke lading. De uitgekozenen komen uit verschillende staten en hebben diverse achtergronden. Zo zijn er joden die te maken krijgen met antisemitisme, auteurs en musici die tegen de wetten van de censuur aanlopen en zorgt de machtswellust van Rusland voor uiterst pijnlijke ingrepen in de autonomie van de Baltische staten. Vergeet de eendimensionale loyaliteit van de bevolking, met het verschuiven van de macht raken ook die verhoudingen uit balans, dit zie je terug in het leger, waar soldaten de kant kiezen die hen op dat moment uitkomt.

Reisverslag

Hetty: Behalve het meegeven van een persoonlijke lading aan de politieke verhalen door de keuze om het accent te leggen op een bepaald persoon en zijn of haar levensverhaal te vertellen, maakt Jan Brokken het verhaal ook letterlijk persoonlijk door tussen de verhalen door ook zijn eigen ervaringen van zijn reizen naar de Baltische staten te benoemen. Het zijn kleine details, intro's die de lezer laten beseffen dat Brokken weet waar hij over praat, hij is er zelf geweest, heeft er rondgereisd en gesproken met mensen.

'Ik reisde vier, vijf, zes keer naar Estland, Letland en Litouwen. Ik reisde door Koerland en naar het gebied dat oorspronkelijk Oost-Pruisen heette en thans tot de Russische provincie Kaliningrad behoort. In Riga, Daugavpils, Vilnius, Tallinn, Tartu, Rakvere en zoveel andere steden en stadjes hoopte ik iets terug te vinden van wat ooit de kracht en de vitaliteit van ons eigen stukje Europa was geweest.'

De begrippen gaan leven

Hetty: In de verhalen die Brokken vertelt vind je bekende begrippen en gebeurtenissen terug, feiten die je kent omdat ze regelmatig op het journaal voorbij kwamen of uit de geschiedenislessen op school. Vaak ken je de begrippen wel en heb je de namen gehoord, maar daar houdt het wel een beetje op. Nu komen al die begrippen en personen voorbij en worden ze in een context geplaatst die indruk maakt en boeiend gebracht wordt. Ineens gaan de begrippen leven en krijgen ze betekenis; Gorbatsjov die de perestrojka predikte vanuit het Kremlin, de oktoberrevolutie, de zingende revolutie,  een menselijke keten die gevormd werd van Tallinn tot Vilnus... 

'Negen maanden na de onthulling sloten de Esten, Letten en Litouwers de handen ineen en vormden een menselijke keten van Tallinn tot Vilnus, zeshonderd kilometer land, over de gehele Via Baltica, de Baltische straatweg. Op 23 augustus 1989 herdachten twee miljoen Esten, Letten en Litouwers de vijftigste verjaardag van het Stalin-Hilterpact, dat een einde had gemaakt aan de autonimie van de Baltische staten. Met die massale, geweldloze manifestatie dwongen ze het Kremlin de onafhankelijkheid af.'

Wanneer je dit leest in het boek en vervolgens 's avonds naar het journaal kijkt en de massale vreedzame protesten in Wit Rusland ziet wordt alles wat in Baltische zielen beschreven staat ineens iets wat erg tot de verbeelding gaat spreken. Het vormen van een menselijke keten is iets wat nu ook weer in Wit Rusland gebeurde.

Verhalenbundel

Tea: In 15 hoofdstukken komen er markante persoonlijkheden aan bod die in hun context geportretteerd worden. Hierbij worden zijpaden niet geschuwd waardoor verrassende verbanden zorgen voor helderheid en levendigheid. De hoofdstukken laten zich goed apart lezen zodat het een verhalenbundel wordt met een overkoepelend thema. Stuk voor stuk doen de verhalen een beroep op het gevoel, wat dit betreft weet de auteur met recht de juiste snaar te raken. 

Geen echte vrijheid

Tea: Een erg mooi voorbeeld hiervan is te lezen in het hoofdstuk In de buurt van componisten waarin het verhaal verteld wordt van de kinderrijke familie Gaižauskas. Het gezin bestond uit vader, moeder en tien kinderen die samen een muzikaal ensemble vormden. In een Latvia-busje van de Componistenbond reisden ze door heel Litouwen om op te treden en zorgden voor het nodige vertier voor de landarbeiders. Het gezin leed een kunstenaarsbestaan met vakanties aan zee. Mooi zijn de beschrijvingen over hun levenswijze zo werden er paddenstoelen en bessen gezocht in de herfst en maakten ze buitenlandse reizen in de winter. Toch was er geen echte vrijheid ;

Bij Saule (een van de tien kinderen, red) thuis kwamen in het midden van de jaren zeventig westerlingen over de vloer. Ze vonden het componistengezin en eigenlijk alle Litouwers zielig. Misschien niet arm maar armetierig. Verstoken van het geringste comfort. Onderdrukt. Saule kon er niet bij: zij wáren niet zielig! Zij woonden in een prachtig huis, zij hadden het goed. Wat een vooringenomenheid! Dat ze niet openlijk over de periode van het Vrije Litouwen mochten praten en hun Litouwse helden niet mochten vereren, was een kwalijke trek van de Sovjets.

Eisenstein

Hetty: Een verhaal dat mij erg aansprak was De schoenen van de architect. het vertelt over de architect Michail Eisenstein en de Jugendstil in Riga. Het geeft een mooi beeld van de architectuur in de stad, maar ook van de angst van de burgerij om haar welstand te tonen door in deze rijkversierde gebouwen te wonen na 1905.

Niet alleen de architect Michail Eisenstein komt ook aan bod maar ook zijn zoon Sergej, die in de voetsporen van zijn vader wou treden maar toen dit door de revolutie verhinderd werd decors ging ontwerpen en later ook films ging maken. Sergej zocht in zijn films naar stilering, esthetiek en symbolen, iets wat voor mijn gevoel erg herkenbaar is in de Russische klassieke films (enkele voorbeelden: Andrej Roebljov en Dr Zjivago). Sergej geeft wel een heel eigen draai aan de films die hij maakt door het mengen van beelden  waardoor er een verrassende afwisseling van contrasterende beelden ontstaat. Hij liet losse delen botsen in plaats van ze vloeiend met elkaar te verbinden, door dit schokeffect wist hij de symboliek te verhogen.

Opvallend in dit verhaal is ook een citaat van Erik Satie, een componist aan wie Brokken in zijn nieuwste boek Stedevaart een heel hoofdstuk weidt. Satie duikt later nogmaals op in het verhaal Tabula rasa

Anna Politkovskaja

Hetty: In Tabula rasa kwam ik nog een andere naam tegen die mij bekend voorkwam i.v.m. een boek dat ik gelezen heb, of eigenlijk meer een lezing die ik bezocht heb: Anna Politkovskaja. Deze journaliste wordt beschouwd als de scherpste criticus van de Russische politici, ze werd op 7 oktober 2006 vermoord. 

De moord op deze journaliste inspireerde de schijfster Nino Haratischwili, die de journaliste erg bewonderde, om haar boek De kat en de generaal te gaan schrijven.

Oude families en vooroordelen

Tea: Een ander verhaal dat diepe indruk maakt is De Baltische barones met als ondertitel over oude families en vooroordelen. De auteur spreekt met barones Edith von Grotthuss, haar roots liggen in het Duitse Münster en haar voorvaderen verhuisden in de dertiende eeuw naar Litouwen. In 1939 moest ze, net als alle andere Duitse Balten, terug naar Duistand, om in 1992 weer teug te keren naar Litouwen. Haar geschiedenis gaat terug naar de kruisridders die in de dertiende eeuw de heidenen in het oosten wilden bekeren. Rasverteller Jan Brokken neemt ons mee naar die tijd en geeft een verslag wat er gebeurde van die twaalfde eeuw tot 1939. Onder de naam Teutoonse ridders werden de landen aan de Oostzeekust in beslag genomen. De opmars naar Rusland, bekend onder de naam Slag op het IJs, werd gestopt in 1242.

 In dit hoofdstuk waarin opkomst en verval van de aristocratie zo treffend beschreven duikt ineens Tomasi Di Lampedusa, schrijver van De tijgerkat (1958) op. Het schijnt dat hij in Koerland (historische regio in Letland) het idee kreeg hoe hij zijn roman over de teloorgang van zijn eigen familie vorm kon geven. Di Lampedusa was prins van Sicilië en laatste telg van het roemrijke geslacht. Deze prachtige klassieker krijgt een extra dimensie dankzij de vertelling van Jan Brokken.

Hannah Ahrendt

Tea: Een andere naam die de aandacht trekt is filosofe Hannah Ahrendt, haar geschiedenis wordt verteld in het hoofdstuk De stad van Hannah Ahrendt, deze stad is Köningsberg (Pruissen) later werd het Kaliningrad (Rusland). Ook Immanuel Kant komt uit Köningsberg, zijn leer maakte indruk op de jonge Hannah Arendt, als veertienjarige las ze zijn verzamelde werken. Dat ze later afstand nam van zijn standpunten belette haar niet zelf verder te gaan met het ontwikkelen van haar eigen theorieën over het denken in politieke zin. Haar grootmoeder was Joods en haar moeder drukte haar op het hart dit altijd verborgen te houden. Het eigenzinnige karakter van Ahrendt botsten met de realiteit, meegaandheid was niet haar sterkste kant en daarmee maakte het zichzelf niet gemakkelijk. Toch lukt het haar het gymnasium met succes af te ronden. Haar turbulente leven wordt in vogelvlucht beschreven en nodigt uit tot meer te lezen van deze bevlogen filosofe en tijdgenoot van Martin Heidegger waarmee ze complexe verhouding kreeg en als muze aan zijn zijde stond terwijl hij zijn magnus opus Sein und Zeit schreef.

In een van haar werken Eichmann in Jerusalem schreef Ahrendt:

‘Als je ten aanzien van belangrijke vragen tegen jezelf zegt: “Wie ben ik dat ik daarover kan oordelen?” ben je al verloren.’ Zo was het, ja. Net zoals ‘de banaliteit van het kwaad'

De echte Baltische ziel

Hetty: 

'Hij was een echte Baltische ziel: een outcast in zijn eigen wereld, een ontwortelde die dat absoluut niet wilde zijn, een milde spotter die probeerde te verhullen hoezeer hij zich verworpen voelde, en tegelijk iemand die een waanzinnige liefde koesterde voor de omgeving waarin hij opgroeide. '(uit: De Baltische barones)

Onze bevindingen

Tea: Dit alles en nog veel meer is te lezen in dit fantastische boek dat uitnodigt tot verder speuren naar de bekende en minder bekende inwoners van de Baltische staten en ontdekken wat het betekent wanneer je hebt over de Baltische ziel. 

Baltische zielen met als ondertitel Lotgevallen in Estland, Letland en Litouwen is wederom een opmerkelijk boek van Jan Brokken. De auteur laat historische gebeurtenissen leven door in het spoor te treden van ooggetuigen of mensen die met verhalen en herinneringen van hun voorvaderen geschiedkundig belangrijke veranderingen in beeld brengen. Jan Brokken heeft een omvangrijk oeuvre op zijn naam staan en wie eenmaal de smaak te pakken heeft van zijn thema’s en schrijfstijl kan de verleiding meer te lezen van deze vertolker van interessante historie moeilijk weerstaan.

Een aanrader. Ik geef 5 sterren.

Hetty: Jan Brokken is zonder twijfel een echter verhalenverteller, zowel in het echt als in zijn boeken. Hij weet op een boeiende en aansprekende manier, aan de hand van markante personen een geschiedenis te vertellen en te laten leven. In dit geval de geschiedenis van de landen Estland, Letland en Litouwen. Namen die de meeste mensen kennen, in deze volgorde,  uit de lessen topografie op school van vroeger, maar veel verder rijkt de kennis vaak niet. Hoe fijn is het dan dat Brokken nu in Baltische zielen je op onderhoudende manier meer vertelt over de bijzondere geschiedenis van deze drie landen! 

Ik ben een liefhebber van zijn verhalen en ga zeker meer boeken van hem lezen, In het huis van de dichter en Stedevaart staan alvast in de kast te wachten....

Baltische zielen krijgt van mij 4,5 ster.