Een boek dat een hele lange reis heeft gemaakt, net als zijn hoofdpersoon, is de Odyssee van Homerus... Eerst heeft het jarenlang op mijn WIL-lijst gestaan en toen eindelijk de samenleesafspraak met *Wil2* en VM van Erp van Dijk gemaakt was stuurde een hele heftige allergie waar ik zeker 2,5 maand veel last van gehad heb de boel in de war, daarna gingen er aan aantal artikelen op Literatuur onder de Loep voor... maar nu is het dan eindelijk zo ver: het verslag van de Odyssee.
Bij een lange reis hoort ook een lang verslag... dus wees voorbereid! ;-)

Ἄνδρα μοι ἔννεπε, Μοῦσα, πολύτροπον, ὃς μάλα πολλὰ
πλάγχθη, ἐπεὶ Τροίης ἱερὸν πτολίεθρον ἔπερσε.

Bezing mij, o Muze, de vindingrijke man, die zeer veel
rondzwierf, nadat hij de heilige stede van Troje verwoest had.

De Odyssee (Grieks: Ὀδύσσεια) is een episch dichtwerk van de Griekse dichter Homeros. Het werk is waarschijnlijk rond 800 v.Chr. opgeschreven. De ca. 12.000 versregels zijn ingedeeld in 24 boeken, genummerd met Griekse kleine letters α (alpha) t/m ω (omega). Het epos gaat voor een belangrijk deel over de zwerftocht van de held Odysseus na afloop van de Trojaanse Oorlog en zijn thuiskomst op het eiland Ithaka. Het is een gedicht in dactylische hexameters. (bron: Wikipedia)

Hetty: Mijn eerste kennismaking met de Odyssee was al heel vroeg en zelfs zonder het te beseffen dat het een verhaal van Homerus was... ik had toen ook nog geen idee wie Homerus was! Op de basisschool in groep 7 en 8 had ik een leraar die geweldig kon vertellen, de mooiste verhalen vertelde hij uit zijn hoofd, zonder boek erbij. De meest spannende verhalen vonden wij toch wel die van Odysseus... we hingen aan zijn lippen wanneer hij vertelde over de cyclopen en de sirenen, en konden aan het eind bijna niet wachten om te horen hoe het verder zou gaan en keken al uit naar het volgende verhaal. Ik ben niet de enige uit de klas bij wie de verhalen altijd zijn blijven hangen, toen ik een foto op facebook plaatste van het boek kwamen er gelijk reacties van oud klasgenoten vol lof over de verhalen van meester De Beer.

Behalve de herinnering wilde ik het boek ook graag eens lezen omdat ik het zo vaak tegenkom in andere boeken, regelmatig wordt er verwezen naar Odysseus of personages die hij tegenkwam op zijn reis. Om die intertekstualiteiten nog beter te kunnen plaatsen wilde ik het boek graag lezen.

Wilma: De reden voor mij om Homerus te lezen was dat er in andere boeken zoveel naar verwezen wordt dat het mij nieuwsgierig maakte.

VM van erp van Dijk: Mijn eerste kennismaking met Homerus was een miniserie op tv, van Franco Rossi uit 1968, met Irene Papas als Penelope. De serie werd begin jaren ’70 uitgezonden op de Nederlandse zender en je kon er een boek bij bestellen. Dat boek heb ik nog steeds en was het begin van mijn liefde voor Homerus.

Toen ik later zelf Homerus mocht gaan vertalen bekoelde de liefde enigszins, want die oude dichter bleek af en toe knap lastig. Hoofdzinnen, bijzinnen, metaforen en veel, heel veel bijwoorden en bijvoeglijke naamwoorden. Ik vertaalde grote stukken tekst uit de Ilias, en uit de Odyssee, verhalen over moed en trouw, list en bedrog, liefde en haat, wanhoop en doorzettingsvermogen. En zoals wel vaker, na het behalen van het diploma verdwenen de boeken in een hoekje en kwamen onder dikke lagen stof.

Toen Hetty een maatje zocht om de Odyssee te gaan lezen, moest ik daar wel even over nadenken. Want wat lees ik dan? Het origineel zou na 45 jaar echt niet meer lukken, en de vertalingen uit mijn schooltijd, zou ik dat nog wel leuk vinden? Of zou het een feest der herkenning worden?

Welke versie?

VM van Erp van Dijk: 

Het werd een recente vertaling door Patrick Lateur, uitgegeven bij Atheneaeum in 2016. Deze veertiende, integrale vertaling (Odyssee, Een zwerver komt thuis) is een juweeltje. Met rijmloze, vijfvoetige jamben blijft Lateur heel dicht bij de oude Homerus. En de tekst begint gewoon vanzelf te zingen.

Zodra de Dageraad met roze vingers 
vroeg in de morgen oprees, stond de zoon 
van Odysseus uit bed op, kleedde zich, 
hing ook zijn puntig zwaard over de schouder 
en om de blanke voeten bond hij zich 
zijn prachtige sandalen. Uiterlijk 
gelijk een god kwam hij de kamer uit. 
Aan zijn herauten met de heldere stem 
gaf hij terstond de opdracht de Achaiërs 
met lange haren in vergadering 
bijeen te roepen. En dat deden zij.

De Odyssee telt 24 boeken of verzen. Elke avond las ik er één, als een verhaaltje voor het slapen gaan.

Hetty: Mijn boek van de Odyssee (en ook de Ilias) vond ik in 2018 op de boekenmarkt in Utrecht, het is een uitgave van Querido in de reeks Salamander Klassiek uit 1998, het is vertaald door M. A. Schwartz en bevat een nawoord van Piet Gerbrandy.

In de inleiding benoemd Schwartz dat deze vertaling een poging is om de Odyssee gemakkelijk toegankelijk te maken voor hen, die deze oudste avonturenroman van de westerse wereld niet of niet meer in het Grieks kunnen lezen. Schwartz zegt verder dat hij er bewust voor gekozen heeft om geen metrische vertaling te maken omdat het Nederlands zich hier niet goed voor leent, het zou de lezer spoedig meer vermoeien dan boeien.

"Vertalen blijft verminken en de grootste eerbied is niet-vertalen en het origineel lezen. Voor de velen die daartoe niet in staat zijn en toch de Odyssee willen lezen is deze vertaling in proza bedoeld, een proza waaraan een zeker ritme niet vreemd is, al heb ik mijn best gedaan om daaraan nergens de duidelijkheid en vlotheid van het verhaal te offeren."

Het verhaal

Hetty en VM ven Erp van Dijk: De Odyssee is het vervolg op de Ilias, in de Ilias vertelt Homerus over een fase uit het tiende en laatste jaar van de Trojaanse oorlog, de oorlog die gewonnen wordt door de list met het houten paard van Troje. Een list verzonnen door Odysseus.

In de Odyssee gaat Odysseus op weg naar zijn huis op het eiland Ithaka, hij heeft zich echter de haat van zeegod Poseidon op de hals gehaald en die zorgt ervoor dat hij allerlei opstakels tegenkomt die hem belemmeren om naar Ithaka te gaan. Posiedon heeft er ook voor gezorgd dat Odysseus al jaren tegen zijn zin bij de zeenimf Kalypso verblijft. 

De godin Athene blijft Odysseus echter steunen en vraagt haar vader Zeus of er eindelijk een einde mag komen aan de omzwervingen van Odysseus en Zeus stemt toe. Terwijl Hermes naar Kalypso gestuurd wordt gaat Athene een bezoek brengen aan Telemachos, de zoon van Odysseus, en spoort hem aan om een reis te maken met het doel meer te weten te komen over zijn vader. Tijdens dit bezoek van Athene aan Ithaka krijgt de lezer ook inzicht in de erbarmelijke situatie aldaar, het paleis van Odysseus wordt overspoeld door zogenaamde vrijers die naar de hand van Odysseus vrouw Penelope dingen. De vrijers gedragen zich als bijzonder slechte gasten en verteren de vele voorraden wijn en voedsel uit het paleis.

De eerste vier boeken van de Odyssee zijn gewijd aan Telemachos' reis langs oude vrienden van zijn vader. Door deze boeken krijgen zowel Telemachos als de lezer, via hem, een inzicht in het karakter van Odysseus en zijn daden tijdens de Trojaanse oorlog. 

In het vijfde boek verschijnt Odysseus pas zelf voor het eerst ten tonele. Na zijn vertrek bij Kalypso beland Odysseus in een storm die hem meer dood dan levend op het eiland Scheria brengt, het eiland van de Phaiaken. Hier wordt hij vriendelijk ontvangen door koning Alkinoos en moet na zichtbaar ontroerd te zijn geraakt door een lied over het houten paard van Troje wel zijn identiteit bekend maken. Hierna volgt het eerste lange ik-verhaal in de literatuur, in de vorm van een flashback vertelt Odysseus over zijn avonturen na zijn vertrek uit Troje. 

In boek negen t/m twaalf worden de beroemde avonturen van Odysseus met o.a. de cycloop Polyphemus en de tovenares Circe verteld.

Al die tijd wacht Penelope, Odysseus’ vrouw, op de thuiskomst van haar man, terwijl zij door vele ‘vrijers’ belaagd wordt (ze hadden allemaal een zeer gewelddadig verleden).

De Faiaken brengen Odysseus tenslotte terug naar Ithaka, waar een paar dagen later ook zijn zoon Telemachus terugkeert. Vader en zoon herkennen elkaar in de hut van de zwijnenhoeder Eumaios en samen weten zij de vrijers te overwinnen en te doden. Na een scheiding van 20 jaar worden Odysseus en Penelope herenigd. (bron: wikipedia)

Herkenning

*Wil2*: 

Ik ben eerst met de Ilias begonnen en hoewel het taalgebruik niet echt hedendaags is, las het als een trein. Daardoor begrijp ik de fascinatie voor Homerus’ werken nu heel goed, want het is heel bijzonder dat iets wat zo oud is nog zo herkenbaar is, het heeft iets universeels.

Het is leuk om in het boek de herkomst te lezen van sommige uitdrukkingen, zoals de tantaluskwelling, oedipuscomplex en sisyfusarbeid.

Een ander herkenbaar ding is het verschil tussen arm en rijk en de macht die rijken door het geld hebben. Op een gegeven moment klaagt er iemand dat bijna alles wat veroverd wordt tijdens een oorlog naar de koning gaat, terwijl hij toch ook zijn leven op het spel zet. Het antwoord komt erop neer dat hij blij mag zijn met wat hij heeft en anders gedood of als slaaf verkocht wordt.

Hetty: Het verschil tussen arm en rijk is zeker een opvallend en nog steeds actueel thema, de rijken bepalen hoe alles gaat en de armen kunnen dit slechts opvolgen. Dat is één van de dingen waardoor de Odyssee nog steeds een goed boek is om te lezen, zeker door deze herkenbaarheid. Zelfs na al die tijd, al die eeuwen, is er in wezen niets veranderd in hoe de mensen zich gedragen en zich tot elkaar verhouden. Het enige is dat het geloof in de vele goden die ook regelmatig de gedaante van een mens kunnen aannemen verdwenen is. 

*Wil2*: Het is maar goed dat ze in de goden geloven en menen dat die als gewone mensen kunnen verschijnen, dat houdt hun gedrag in toom, getuige het volgende citaat:

 'Antinoös, daar deed je verkeerd aan, die arme zwerver te treffen! Als hij soms een van de hemelse goden is, dan ben je verloren. Immers ook goden, gelijkend op vreemdelingen uit verre landen, reizen in vele gedaanten langs de steden der mensen en houden hun gedrag in het oog, of het ordelijk is of overmoedig.’ 

De zwerver is een vermomde Oddyseus en Antinoös een van de vrijers die naar de hand van Penelope, de vrouw van Odysseus, dingt.

Kortom, niets nieuws onder de zon en misschien zouden we het bijgeloof weer moeten introduceren. ;-)

Bloemrijk taalgebruik: 

VM van Erp van Dijk: Tijdens het lezen viel allereerst natuurlijk het bloemrijke taalgebruik met bijvoeglijke naamwoorden op. Deze ‘epitheta ornantia’ zijn verfraaiingen of karakterisering die wat mij betreft te vergelijken zijn met het kersje op de taart bij het vertalen. De mooiste: ‘rozevingerige Dageraad’ (hiermee wordt verwezen naar Eos, godin van de dageraad). Verder het uitgebreid omschrijven zoals wanneer Zeus zijn dochter Athena antwoord geeft:

‘Ach mijn lieve dochter, wat een woord ontsnapt er aan je haag van tanden!’

Maar het meest opvallende, en dat was voor mij helemaal nieuw, was dat er soms hele stukken tekst compleet werden herhaald. De kunst van ‘knippen en plakken’ was dus ook Homerus niet vreemd!

Eerst eten!

Hetty: Wat mij vooral opviel tijdens het lezen is de manier waarop gasten overal welkom geheten worden, ze krijgen gelijk een royale maaltijd voorgeschoteld en pas wanneer de gast zijn maag gevuld heeft komen de vragen: Wie ben je? Waar kom je vandaan? Wie is je vader? En waarom ben je hier?

VM van Erp van Dijk: De Odyssee is niet alleen het verhaal van Odysseus, maar geeft ook een prachtig inkijkje in de gebruiken van die tijd en het leven van alledag. Zo lezen we dat de etiquette vereiste dat men een gast eerst een maaltijd aanbood en hem pas nadien vroeg naar de reden van zijn bezoek en naar zijn identiteit. Of hoe men zich gereed maakte voor een reis:

‘Bereid de mondvoorraad, pak alles goed 
in vaten: wijn in kruiken met twee oren, 
het gerstemeel, dat mannen sterk zal houden, 
in sterke, leren zakken. Ik verzamel 
vlug in de stad een ploeg vrijwilligers. 
In Ithaka, omgeven door de zee 
zijn vele schepen, nieuwe en ook oude. 
Ik zoek voor jou daarvan het beste uit, 
snel opgetuigd kiest het dan volle zee.’

En zo zag een bed er uit:

‘voorzien van gaten voor de zelen.’

De uiteinden van het bed zijn geperforeerd om er een net van koorden aan vast te kunnen maken waarop de matras rust.

Zo zijn er in elk vers talloze voorbeelden te vinden. Eén van de in het oog springende wil ik niet onvermeld laten, en dat is het gegeven dat in de wereld van Homerus de waarde van iets of iemand uitgedrukt in termen van vee. Zo wordt een slavin ‘bedreven in veel soorten werk’ in de Ilias geschat op 4 runderen.

Homerus?

*Wil2*: Ik las op internet dat er wel twijfels zijn of alles door Homerus is geschreven en nu ik de Odyssee heb gelezen, begrijp ik dat wel, want het heeft toch een iets andere stijl. Moeilijk, ofwel niet te doen, om als leek te benoemen wat het verschil nu precies is en wat mij betreft niet relevant, beide verhalen mogen er zijn.

VM van Erp van Dijk: Dit kwam ik tegen op internet: 

Er wordt weleens betwijfeld of de Odyssee van dezelfde dichter is als de Ilias. De Odyssee vertoont namelijk enkele historische en taalkundige verschijnselen die erop kunnen wijzen dat hij een halve eeuw jonger is dan de Ilias. De Ilias en de Odyssee zijn sowieso door eeuwen van mondelinge overdracht aangegroeid en aangepast en zijn in feite het product van vele generaties dichters die de werken aan elkaar doorverteld hebben. In hoeverre de versies van de Ilias en de Odyssee die wij kennen beide door één dichter met de naam Homeros zijn gemaakt, is niet meer goed uit te maken. In ieder geval werden in de oudheid beide werken op zijn naam geschreven. (bron: wikipedia)

Hetty: Het eerst lezen van de Ilias paste nu helaas niet in mijn planning dus ik moest een keuze maken tussen de twee boeken en koos vanwege de vele verhalen van mijn vroegere leraar voor de Odyssee. Maar ik zou de Ilias toch ook nog heel graag willen lezen, en dan ben ik benieuwd of de verschillen in schrijfstijl mij dan ook op gaan vallen, of dat deze door de vertaling in proza die ik heb verloren zijn gegaan. 

Verder moet ik zeggen dat ik na het lezen van het citaat dat VM van Erp van Dijk aanhaalde uit haar versie toch wel heel nieuwsgierig ben geworden naar de Odyssee in die versvorm....wie weet ooit.... :-)

Geïnspireerd

Hetty: Enige tijd geleden las ik een boek, een hier op Hebban berucht boek dat slechts met één letter aangeduid hoeft te worden: 'Het U-boek'... en de overeenkomst in titel doet al gelijk een verband vermoeden: Odyssee en Ulysses...
De Ierse schrijver James Joyce heeft zijn meesterwerk Ulysses inderdaad gebasseerd op de Odyssee. Joyce beschrijft een dag uit het leven van Leopold Bloom en Stephen Dedalus. Wat ik niet wist of ontdekt had is dat elk hoofdstuk van Ulysses gebasseerd is op een hoofdstuk van de Odyssee... waarschijnlijk kostte het lezen mij al te veel moeite en vooral frustratie om dit op te merken, en toen had ik de Odyssee ook nog niet zelf gelezen, ik kende alleen de verhalen van meester de Beer!

VM van Erp van Dijk: Op internet las ik ook nog het volgende: 

De Romeinse dichter Vergilius schreef (mogelijk in overleg met de historicus Titus Livius) veel later een Latijns epos dat gedeeltelijk door de Odyssee geïnspireerd is: de Aeneïs, waarin de omzwervingen van de Trojaanse held Aeneas na de val van Troje worden beschreven.

De film "Oh Brother, Where Art Thou?" van de gebroeders Joel en Ethan Coen is eveneens losjes gebaseerd op de Odyssee. Het vertelt het verhaal van drie ontsnapte gevangenen, die op hun weg avonturen meemaken die verwijzen naar de avonturen van Odysseus.

De zanger Nick Cave refereert in zijn werken, zowel direct als indirect, meerdere malen naar de avonturen in de Odyssee. (bron: wikipedia)

Onze bevindingen: 

VM ven Erp van Dijk: Mijn angst bleek ongegrond; het bleek een feest der herkenning. De vertaling van Patrick Lateur was werkelijk wonderschoon. Enerzijds lijkt het (soms letterlijk) op de wijze van vertalen van 45 jaar geleden, anderzijds is het totaalbeeld zo fris dat je bijna zou vergeten hou oud dit werk eigenlijk is. Maar hoe moet je zoiets nu beoordelen? Eigenlijk is dat niet mogelijk, want Homerus is wel zo’n beetje de bakermat van onze literatuur en daar is geen waardeoordeel aan toe te kennen, hooguit aan de vertaling die ervan gemaakt is. En omdat die mij werkelijk heeft kunnen raken komen er gewoon 5***** bij te staan. Daarbij zijn er een dikke 100 pagina’s aan annotaties aan toegevoegd van de vertaler die een hoop extra informatie geven voor diegenen die daarin geinteresseerd zijn.

Ik heb genoten van deze reis. Wellicht ga ik de Ilias (ook in vertaling van Patrick Lateur!) ook nog eens lezen. Niet alleen omdat dit epos zeker net zo interessant is als de Odyssee, maar ook om te kijken of dit eenzelfde ervaring kan bewerkstelligen. Maar eerst ga ik mij dit jaar nog wagen aan het hierboven beschreven meesterwerk van James Joyce, Ulysses.

Hetty: Ik heb genoten van het boek, het was voor mij een grote herkenning, steeds wanneer Odysseus een nieuw personage ontmoette dan had ik een oja-momentje en las vol interesse verder. Toch is het wel een boek, zelfs in de vertaling in proza die ik had, waar je je gedachten goed bij moet houden en wat een goede concentratie vereist mede door de vele personages en soms ingewikkelde namen... en dat precies was wat het voor mij nu door het slikken van medicatie tegen de heftige allergische reactie best lastig maakte! Maar ik heb het niet opgegeven :-)

Ik kan niet anders dan de Odyssee de volle 5 sterren geven!

Na het lezen van de Odyssee wil ik toch ook nog tijd proberen te vinden voor de Ilias, want die verhalen horen toch wel bij elkaar! En het boek staat tenslotte al in de kast. Maar ik moet zeggen dat ik toch ook wel heel nieuwsgierig ben geworden naar de versie van VM van Erp van Dijk! Wie weet ga ik nog wel op zoek naar de Ilias en de Odyssee in de vertaling van Patrick Lateur. 

Ulysses las ik gelukkig al dus daar hoef ik me niet meer aan te wagen! :-)
Maar ik wens VM van Erp van Dijk wel heel veel succes met haar poging en ben heel erg benieuwd of zij het verband met de hoofdstukken uit de Odyssee wel weet te herkennen!

*Wil2*: Niet echt origineel, maar ook ik kan niet anders dan deze klassieker vijf sterren geven!

* Noot van Hebban* 
Odyssee, Een zwerver komt thuis van Patrick Lateur is een veertiende, integrale vertaling van het werk van Homeros. Om het overzichtelijk te houden zijn in de Hebban boekendatabase alle integrale vertalingen samengevoegd onder één paraplu-pagina ( link ). Op korte termijn zal deze paraplu-pagina worden uitgebreid met een overzicht van de betreffende vertalingen. Eenzelfde aktie zal daarna worden uitgevoerd voor de Ilias.